बौद्ध धर्म र सामाजिक न्याय: करुणाको व्यवहारिक रूप
बौद्ध धर्म भन्ने बित्तिकै धेरैको मनमा शान्त, ध्यानमग्न भिक्षु वा व्यक्तिगत निर्वाणको खोजीमा लागेका व्यक्तिको तस्बिर आउँछ। तर के बौद्ध धर्म साँच्चै यति मात्र हो? के यो केवल व्यक्तिगत मुक्ति र आध्यात्मिक अभ्यासमा सीमित छ? गहिरिएर हेर्दा, बौद्ध धर्मले समाजमा व्याप्त अन्याय, असमानता र दुःखलाई सम्बोधन गर्न सक्ने शक्तिशाली र व्यावहारिक दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। यो ब्लग पोस्टमा हामी बौद्ध धर्मका मूल सिद्धान्तहरू कसरी सामाजिक न्यायका लागि एक प्रेरणादायी शक्ति बन्न सक्छन् र कसरी करुणा केवल भावना नभई एक सक्रिय व्यवहारिक कार्य हो भन्ने कुराको अन्वेषण गर्नेछौं।
करुणा र प्रज्ञाको मूल सिद्धान्त: सामाजिक न्यायको जग
बौद्ध धर्मको केन्द्रमा मैत्री (Metta) अर्थात् सबै प्राणीप्रति सद्भाव र करुणा (Karuna) अर्थात् अरूको दुःखमा समवेदना र दुःख हटाउनको लागि चाहनाका सिद्धान्तहरू छन्। यी केवल भावनात्मक अवस्थाहरू मात्र होइनन्, बरु जीवन जिउने एउटा तरिका हो। बुद्धले सिकाउनुभयो कि सबै प्राणीहरू समान रूपमा सुख चाहन्छन् र दुःखबाट मुक्त हुन चाहन्छन्। जब हामी यो कुरालाई गहिरोसँग बुझ्छौं, तब अरूको दुःख, चाहे त्यो व्यक्तिगत होस् वा सामाजिक, हाम्रो आफ्नै दुःख जस्तै लाग्न थाल्छ।
मैत्री र करुणाको विस्तार: यी भावनाहरू सुरुमा आफूबाट सुरु भएर परिवार, साथीभाइ, अपरिचित व्यक्ति र अन्ततः सबै प्राणीहरूमा फैलिनुपर्छ। जब यो विस्तार हुन्छ, तब समाजमा देखिएका गरिबी, विभेद वा शोषण जस्ता समस्याहरू केवल “अरूको” समस्या मात्र रहँदैनन्, बरु “हाम्रा” साझा समस्या बन्न पुग्छन्।
प्रज्ञा (Prajna) को भूमिका: करुणा केवल भावना मात्र होइन, यसलाई प्रज्ञा अर्थात् गहिरो बुझाइले निर्देशित गर्नुपर्छ। प्रज्ञाले दुःखको मूल कारण र त्यसलाई कसरी अन्त्य गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, यदि हामीले गरिबीको समस्या देख्यौं भने, करुणाले हामीलाई सहयोग गर्न प्रेरित गर्छ, तर प्रज्ञाले गरिबीका संरचनागत कारणहरू (जस्तै शिक्षाको अभाव, असमान अवसर) बुझ्न र ती कारणहरूलाई सम्बोधन गर्ने उपायहरू खोज्न मद्दत गर्छ।
सामाजिक न्यायमा बौद्धिक हस्तक्षेप: बोधिसत्वको आदर्श
बौद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण सिद्धान्त परस्पर निर्भरता (Interconnectedness) हो। बुद्धले सिकाउनुभयो कि कुनै पनि चीज एक्लो अस्तित्वमा छैन; सबै कुरा एक अर्कासँग जोडिएको छ। यो सिद्धान्तले समाजमा अन्याय र असमानतालाई व्यक्तिगत असफलताको रूपमा मात्र नभई सामूहिक असफलताको रूपमा हेर्न सिकाउँछ। जब एक व्यक्ति वा समूह पीडित हुन्छ, यसले पूरै प्रणालीलाई असर गर्छ।
दुःख (Dukkha) को सामाजिक आयाम: बौद्ध धर्ममा दुःख (Dukkha) को अवधारणा व्यापक छ। यो केवल व्यक्तिगत पीडा मात्र होइन, समाजमा व्याप्त अन्याय, विभेद, गरिबी र वातावरणीय विनाश पनि दुःखका रूप हुन्। बुद्धको शिक्षाले यस्ता सामाजिक दुःखका स्रोतहरू पहिचान गर्न र तिनीहरूलाई अन्त्य गर्नको लागि सामूहिक प्रयासमा जोड दिन्छ।
बोधिसत्वको आदर्श: महायान बौद्ध धर्ममा बोधिसत्व (Bodhisattva) को आदर्शले सामाजिक न्यायका लागि काम गर्ने प्रेरणा दिन्छ। बोधिसत्व त्यो व्यक्ति हो जसले व्यक्तिगत निर्वाण प्राप्त गर्न सक्षम भएर पनि सबै प्राणीहरूको मुक्तिको लागि आफ्नो निर्वाणलाई स्थगित गर्दछ। यो आदर्शले आफू मात्र मुक्त नभई अरूलाई पनि मुक्तिका लागि सक्रिय रूपमा सहयोग गर्न प्रोत्साहन गर्छ। भारतमा डा. बी.आर. अम्बेडकरले दलित समुदायको सामाजिक उत्थानका लागि बौद्ध धर्म अँगालेको र यसलाई सामाजिक समानताको माध्यम बनाएको उदाहरण यसको उत्कृष्ट दृष्टान्त हो। यो देखाउँछ कि बौद्ध धर्म व्यक्तिगत मुक्तिभन्दा पर सामाजिक परिवर्तनका लागि एक शक्तिशाली उपकरण हुन सक्छ।
वर्तमान सन्दर्भमा बौद्धिक अभ्यास: करुणालाई कार्यमा बदल्दै
आजको विश्वमा जहाँ असमानता, द्वन्द्व र वातावरणीय संकट व्याप्त छ, बौद्ध धर्मका सिद्धान्तहरू पहिलेभन्दा बढी सान्दर्भिक छन्। आधुनिक बौद्ध अभ्यासकर्ताहरूले करुणा र प्रज्ञालाई सामाजिक कार्यमा परिणत गरिरहेका छन्।
माइंडफुलनेस (Mindfulness) र सामाजिक परिवर्तन: माइंडफुलनेस अभ्यासले हामीलाई वर्तमान क्षणमा रहन र हाम्रो वरपरको वास्तविकतालाई स्पष्ट रूपमा हेर्न मद्दत गर्छ। यसले सामाजिक समस्याहरूलाई गहिरोसँग बुझ्न र आवेगमा नभई सचेत रूपमा प्रतिक्रिया दिन सक्षम बनाउँछ। मलाई याद छ, एकपटक एउटा स्वयंसेवी समूहमा काम गर्दा, माइंडफुलनेस अभ्यासले हामीलाई कामको दबाबका बीच पनि धैर्यवान रहन र समुदायका आवश्यकताहरूलाई अझ संवेदनशील रूपमा बुझ्न मद्दत गरेको थियो।
सम्यक आजीविका (Right Livelihood): बुद्धले सम्यक आजीविकाको अवधारणा पनि सिकाउनुभयो, जसको अर्थ अरूलाई हानि नपुर्याउने र समाजको हितमा काम गर्ने पेशा अपनाउनु हो। यो सिद्धान्तले नैतिक व्यापार, वातावरणमैत्री उद्योग र न्यायपूर्ण आर्थिक प्रणालीको वकालत गर्छ।
अहिंसा (Non-violence) को शक्ति: बौद्ध धर्मको मूल आधारमध्ये एक अहिंसा हो। सामाजिक न्यायको लागि लड्दा पनि यो सिद्धान्तले हिंसालाई त्यागेर शान्तिपूर्ण माध्यमहरू अपनाउन सिकाउँछ। महात्मा गान्धी र मार्टिन लुथर किंग जूनियर जस्ता व्यक्तित्वहरूले यसै अहिंसाको सिद्धान्तलाई सामाजिक परिवर्तनको लागि प्रयोग गरेका थिए, जुन बौद्ध धर्मबाट पनि प्रभावित थियो।
अन्ततः, बौद्ध धर्मले हामीलाई सिखाउँछ कि वास्तविक करुणा केवल मनमा मात्र सीमित छैन, यो कार्यमा परिणत हुनुपर्छ। सामाजिक न्यायको खोजीमा, बौद्ध धर्मले हामीलाई केवल व्यक्तिगत दुःखबाट मुक्ति पाउन मात्र होइन, बरु सबै प्राणीहरूको दुःखलाई कम गर्न र सबैका लागि न्यायपूर्ण र समतामूलक समाज निर्माण गर्न प्रेरित गर्छ। करुणाको व्यावहारिक रूप भनेकै अरूको दुःखलाई आफ्नो दुःख सम्झिनु र त्यसलाई हटाउनको लागि सक्रिय रूपमा काम गर्नु हो। यो एक निरन्तर यात्रा हो जहाँ प्रत्येक सानो कार्यले पनि ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
