आधुनिक जीवनको तनावमा ‘चार आर्य सत्य’ को ज्योति: कसरी खुशी खोज्ने?
आजको यस भागदौडको जीवनमा हामी सबै कतै न कतै दौडिरहेका छौं। चाहे त्यो करियरको लागि होस्, सामाजिक सञ्जालको ‘लाइक’ र ‘शेयर’ को होडबाजी होस्, वा राम्रो भौतिक सुखसुविधाको खोजी। तर, यति धेरै दौडधूप गर्दा पनि हामीमध्ये धेरैले भित्री शान्ति र स्थायी खुशी पाउन सकेका छैनौं। यसै सन्दर्भमा, करिब २,५०० वर्षअघि भगवान बुद्धले सिकाउनुभएको चार आर्य सत्य आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन्। यी सत्यहरूले हामीलाई दुःखको प्रकृति, यसको कारण, यसलाई कसरी अन्त्य गर्न सकिन्छ र त्यसको मार्ग के हो भनेर बुझाउँछन्। यो कुनै धर्म विशेषको कुरा होइन, बरु जीवनको यथार्थ बुझ्ने र शान्तिको बाटो पहिल्याउने एउटा व्यावहारिक दर्शन हो।
१. दुःखको सत्य: हामी किन असन्तुष्ट छौं? (पहिलो आर्य सत्य)
पहिलो आर्य सत्य हो दुःख। बुद्धले दुःखलाई केवल शारीरिक पीडा वा मानसिक तनावका रूपमा मात्र परिभाषित गर्नुभएन। उहाँले यसलाई जीवनको अनिवार्य अंगको रूपमा बुझाउनुभयो, जसमा असन्तुष्टि, अपूर्णता र परिवर्तनशील प्रकृति पर्छन्।
आजको आधुनिक जीवनमा हामीले यसलाई कसरी बुझ्ने?
- अस्थायी खुशी: हामी नयाँ स्मार्टफोन किन्दा, नयाँ लुगा पाउँदा वा मनपर्ने खाना खाँदा खुशी हुन्छौं, तर त्यो खुशी कति समय टिक्छ र? केही दिन वा हप्तामा त्यो खुशी सामान्य लाग्न थाल्छ र हामी अर्को नयाँ कुराको खोजीमा लाग्छौं। यही हो दुःखको एउटा रूप – जुन कुरा क्षणिक छ, त्यसबाट स्थायी आनन्दको अपेक्षा गर्नु।
- सामाजिक तुलना: सामाजिक सञ्जालमा अरुको ‘उत्तम’ जीवन देखेर हामी आफ्नो जीवन अपूर्ण महसुस गर्छौं। ‘फ्लाइटको फोटो’ देख्दा ‘गाडीमा जाँदा दुःख’ लाग्ने मानसिकताले हामीलाई भित्रैदेखि चिन्तित बनाउँछ। मैले एकपटक एकजना साथीको प्रगति देखेर आफू पछि परेको महसुस गरें। पछि बुझें कि उनको संघर्ष पनि कम थिएन र मेरो बाटो फरक थियो। यो तुलनाले मात्र हामीलाई दुःख दिन्छ।
- अभूतपूर्व दबाब: राम्रो अंक ल्याउने, राम्रो जागिर पाउने, धनी हुने, सफल देखिने जस्ता दबाबले हामीलाई लगातार तनावमा राख्छ। हामी लगातार भविष्यको चिन्तामा वा विगतको पश्चातापमा बाँचिरहेका हुन्छौं, वर्तमानको अनुभवबाट वञ्चित हुँदै।
बुद्ध भन्नुहुन्छ, जीवनमा जन्मनु, बुढो हुनु, बिरामी पर्नु, मर्नु, मन नपर्ने कुरासँग जोडिनु र मनपर्ने कुराबाट टाढा हुनु यी सबै दुःख हुन्। यो बुझाइ दुःखवादी हुनु होइन, बरु वास्तविकतालाई स्वीकार गर्नु हो।
२. दुःखको कारण र त्यसको निरोध: तृष्णा र मुक्तिको मार्ग (दोस्रो र तेस्रो आर्य सत्य)
दोस्रो आर्य सत्यले दुःखको कारणलाई औंल्याउँछ: त्यो हो तृष्णा वा अत्यधिक चाहना। यो लोभ, आसक्ति र स्वार्थको रूपमा प्रकट हुन्छ। हामीले स्थायी सुखको खोजीमा जुन वस्तु वा अनुभवको पछि लाग्छौं, त्यसैमा हाम्रो दुःखको बीउ लुकेको हुन्छ।
- भोगप्रतिको तृष्णा: स्वादिष्ट खाना, राम्रो लुगा, आरामदायी जीवनशैलीप्रतिको अटुट चाहना।
- अस्तित्वप्रतिको तृष्णा: अमर रहने, सफल हुने, आफ्नो परिचय बनाइराख्ने चाहना।
- अस्तित्वहीनताप्रतिको तृष्णा: पीडाबाट मुक्त हुने, कुनै कुरालाई समाप्त पार्ने चाहना।
यी तृष्णाहरू जब पूरा हुँदैनन् वा पूरा भए पनि क्षणिक मात्र हुन्छन्, तब हामीलाई निराशा र दुःख हुन्छ। यही कारण हो कि नयाँ फोन, नयाँ घर, नयाँ सम्बन्धले क्षणिक खुशी त दिन्छन् तर स्थायी शान्ति दिँदैनन्।
तेस्रो आर्य सत्य दुःख निरोध हो, जसले भन्छ कि दुःखबाट मुक्ति पाउन सम्भव छ। जब हामी तृष्णालाई त्याग्न सक्छौं, तब दुःखको अन्त्य हुन्छ। यो त्याग भनेको संसार त्यागेर जंगल जानु होइन, बरु मनबाट आसक्ति र चाहनालाई कम गर्दै लैजानु हो। यसलाई आधुनिक जीवनमा कसरी बुझ्ने?
- कममा सन्तुष्ट हुने: आफूसँग जे छ, त्यसमा खुशी हुन सिक्ने।
- आसक्ति कम गर्ने: भौतिक वस्तु वा सम्बन्धमा अत्यधिक निर्भर नहुने। उदाहरणका लागि, सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरेर ‘लाइक’ नआउँदा निराश नहुने।
- वर्तमानमा बाँच्ने: भविष्यको चिन्ता र विगतको पश्चातापबाट मुक्त भएर वर्तमान पलको आनन्द लिने।
३. दुःख निरोध मार्ग: शान्तिको बाटो (चौथो आर्य सत्य)
चौथो आर्य सत्य हो दुःख निरोध गामिनी प्रतिपदा अर्थात् दुःखको अन्त्य गर्ने मार्ग, जसलाई अष्टांगिक मार्ग पनि भनिन्छ। यो मार्गले हामीलाई सही ढंगले जीवन जिउन सिकाउँछ र तृष्णाबाट मुक्ति दिलाउँछ। यो कुनै एकपटकमा गर्ने काम नभई जीवनभर अभ्यास गर्ने प्रक्रिया हो।
आधुनिक जीवनमा यसलाई हामीले कसरी प्रयोग गर्न सक्छौं?
- सम्यक् दृष्टि (Right Understanding): जीवन, दुःख र यसको कारणबारे स्पष्ट बुझाइ राख्नु। हामी जे अनुभव गरिरहेका छौं, त्यसलाई सही रूपमा हेर्नु।
- सम्यक् संकल्प (Right Thought): सकारात्मक र अहिंसात्मक विचार राख्नु। अरूप्रति दया र करुणा जगाउनु।
- सम्यक् वचन (Right Speech): सत्य बोल्नु, हानिकारक शब्द प्रयोग नगर्नु, अरूको निन्दा नगर्नु र रचनात्मक कुरा गर्नु।
- सम्यक् कर्म (Right Action): हिंसा, चोरी र अनुचित यौन सम्बन्धबाट टाढा रहनु। अरूको भलो हुने काम गर्नु।
- सम्यक् आजीविका (Right Livelihood): अरूलाई हानि नपुग्ने गरी इमान्दारितापूर्वक जीविकोपार्जन गर्नु।
- सम्यक् व्यायाम (Right Effort): नराम्रा विचारलाई हटाउने र राम्रा विचारलाई बढाउने प्रयास गर्नु।
- सम्यक् स्मृति (Right Mindfulness): वर्तमान पलमा सचेत र जागरूक रहनु। आफ्नो विचार, भावना र शरीरको गतिविधिबारे सचेत हुनु। यो आजको युगमा ध्यान (Meditation) र सचेतना (Mindfulness) अभ्यासको रूपमा लोकप्रिय छ।
- सम्यक् समाधि (Right Concentration): ध्यानको माध्यमबाट मनलाई एकाग्र र शान्त बनाउनु। यसले भित्री शान्ति र स्पष्टता प्रदान गर्छ।
यी चार आर्य सत्यहरूले हामीलाई दुःख छ, दुःखको कारण छ, दुःख हटाउन सकिन्छ र त्यसको उपाय पनि छ भन्ने सिकाउँछन्। यो निराशावाद होइन, बरु आशावाद हो। यसले हामीलाई आफ्नो जीवनको नियन्त्रण आफैंले गर्न सकिन्छ भन्ने शक्ति दिन्छ। आजको जटिल संसारमा यी प्राचीन शिक्षाले हामीलाई अनावश्यक तनावबाट मुक्त भई एक सन्तुलित, शान्त र अर्थपूर्ण जीवन जिउनका लागि मार्गनिर्देशन गर्छन्। अन्ततः, वास्तविक खुशी बाहिर खोज्नुभन्दा भित्रैबाट पाउन सकिन्छ भन्ने कुराको महत्त्व बुझ्न यी सत्यहरूले मद्दत गर्छन्।
