वज्रयानका शिखरहरू: महासन्धि (Dzogchen) र महामुद्रा (Mahamudra) को गहन परिचय

बौद्ध धर्म, विशेषगरी वज्रयान परम्परामा, मनको गहिराइलाई बुझ्ने र अन्तिम मुक्ति प्राप्त गर्ने अनगिन्ती मार्गहरू उपलब्ध छन्। यीमध्ये, दुईवटा अभ्यास प्रणालीहरूलाई प्रायः सबैभन्दा प्रत्यक्ष, गहन र उच्च मानिन्छ: महासन्धि (Dzogchen) र महामुद्रा (Mahamudra)। यी प्रणालीहरू केवल दार्शनिक अवधारणा मात्र होइनन्, बरु मनको वास्तविक स्वभावलाई सिधै चिन्ने र त्यसैमा अडिग रहन सिकाउने जीवन्त ध्यान अभ्यासहरू हुन्। महासन्धि मुख्यतया ञिङ्मा (Nyingma) परम्परासँग सम्बन्धित छ भने, महामुद्रा सरमा (Sarma) परम्पराका का ग्यु (Kagyu), शाक्य (Sakya) जस्ता विद्यालयहरूमा प्रमुख रूपमा अभ्यास गरिन्छ। तर के हुन् यी अभ्यासहरू र किन यिनलाई वज्रयान ध्यानका शिखरहरू मानिन्छ? आउनुहोस्, यस रहस्यमय यात्रामा लागौं।

उत्पत्ति र परम्परा: महासन्धि (Dzogchen) र महामुद्रा (Mahamudra) को ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

महासन्धि (Dzogchen) को उत्पत्ति

महासन्धि (Dzogchen) लाई ञिङ्मा (Nyingma) परम्पराको सर्वोच्च र सबैभन्दा पुरानो शिक्षा मानिन्छ। यसको उत्पत्ति आदिबुद्ध समन्तभद्र (Samantabhadra) बाट भएको मानिन्छ, जसबाट वज्रसत्व (Vajrasattva) हुँदै पहिलो मानव विद्याधर गराब दोर्जे (Garab Dorje) सम्म पुग्यो। गराब दोर्जेले यसलाई भारतको ओड्यान (Oddiyana) मा प्रणालीबद्ध गरे। आठौं शताब्दीमा गुरु पद्मसंभव (Padmasambhava) र विमलामित्र (Vimalamitra) जस्ता महान् गुरुहरूले यसलाई भारतबाट तिब्बतमा ल्याए, जहाँ यो ञिङ्मा परम्पराको मुख्यधारा बन्यो र तिब्बतमा बौद्ध धर्मको प्रारम्भिक चरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो।

महामुद्रा (Mahamudra) को उत्पत्ति

महामुद्रा (Mahamudra) विशेषगरी का ग्यु (Kagyu) लगायतका सरमा (Sarma) परम्पराको केन्द्रीय शिक्षा हो। यसको उद्गम भारतका महान् सिद्ध गुरुहरू (Mahasiddhas) बाट भएको मानिन्छ। दशौं-एघारौं शताब्दीतिर सिद्ध तिलोपा (Tilopa) बाट नारोपा (Naropa) मा र त्यसपछि महान् तिब्बती अनुवादक मार्पा लोचावा (Marpa Lotsawa) मार्फत यो शिक्षा तिब्बतमा प्रवेश गऱ्यो। मार्पाका शिष्य मिलारेपा (Milarepa) ले यसलाई तिब्बतमा थप फैलाए, जसले महामुद्रा परम्परालाई बलियो जग प्रदान गऱ्यो। यसरी, महामुद्रा भारतबाट तिब्बतमा आएको बौद्ध दर्शन र अभ्यासको एक महत्त्वपूर्ण प्रवाह बन्यो।

महासन्धि (Dzogchen): सहज ज्ञानको प्राकृतिक अवस्था

महासन्धि (Dzogchen) शब्दको अर्थ “महान पूर्णता” वा “पूर्ण अवस्था” हो। यसले हाम्रो मनको वास्तविक, आधारभूत अवस्थालाई जनाउँछ, जुन सुरुदेखि नै पूर्ण, शुद्ध, अनि प्रयासविहीन रूपमा निर्दोष छ। महासन्धिका मुख्य शिक्षा भनेको हाम्रो वास्तविक स्वरूप, जसलाई ऋग्पा (Rigpa) अर्थात् ‘सहज ज्ञान’ वा ‘प्राकृतिक जागरूकता’ भनिन्छ, त्यो पहिले नै उपस्थित छ र यसलाई सिर्जना गर्नु पर्दैन, केवल यसको पहिचान गर्नु र त्यसमा निर्विघ्न रहनुपर्छ। ऋग्पालाई मनको अपरिष्कृत, अनादि, असीमित र चम्किलो प्रकृति हो भनिन्छ, जुन सबै वैचारिक आवरणहरूबाट मुक्त छ।

यो अवधारणालाई बुझ्नका लागि, आकाश र बादलको उदाहरण निकै सान्दर्भिक हुन्छ। बादलहरू आउँछन् र जान्छन्, तर आकाश सधैं विशाल, सफा र निर्मल रहन्छ। हाम्रो मनमा उठ्ने विचार र भावनाहरू बादलजस्तै हुन्, जुन अस्थायी हुन्छन् र बदलिइरहन्छन्। तर हाम्रो ऋग्पा भनेको त्यो अनन्त र स्वच्छ आकाशजस्तै हो, जुन कहिल्यै परिवर्तन हुँदैन, न त बादलहरूले त्यसलाई कुनै हानि पुऱ्याउन सक्छन्। महासन्धिले हामीलाई यही आकाशजस्तो प्राकृतिक अवस्थामा सिधै बस्न सिकाउँछ, जसमा कुनै प्रयास वा बनावटको आवश्यकता पर्दैन।

महासन्धिका शृङ्खलाहरू (Series of Dzogchen)

महासन्धि (Dzogchen) लाई तीन मुख्य शृङ्खलाहरूमा वर्गीकृत गरिएको छ, जसले फरक-फरक जोड र अभ्यासका शैलीहरू प्रस्तुत गर्छन्:

• सेम्दे (Semdé) वा मन शृङ्खला (Mind Series, Tibetan: སེམས་སྡེ་, Wylie: sems sde): यसले मनको प्रकृतिलाई प्रत्यक्ष रूपमा बुझ्ने र त्यसमा विश्राम गर्ने कुरामा जोड दिन्छ।
• लोंगदे (Longdé) वा आकाश शृङ्खला (Space Series, Tibetan: ཀློང་སྡེ་, Wylie: klong sde): यसले घटनाहरूको खाली र असीम प्रकृति, अर्थात् ‘आकाश’ जस्तो खुलापनमा ध्यान केन्द्रित गर्छ।
• मेन्नगगिदे (Menngaggidé) वा निर्देशन शृङ्खला (Instruction Series, Tibetan: མན་ངག་གི་སྡེ་, Wylie: man ngag gi sde): यो सबैभन्दा प्रत्यक्ष र गहन शृङ्खला हो, जसले गुरुबाट मौखिक वा ‘इशारात्मक’ निर्देशन (pointing-out instruction) मार्फत ऋग्पाको तात्कालिक परिचय प्रदान गर्छ। यसै शृङ्खलामा ट्रेक्चो र थोगल जस्ता अभ्यासहरू पर्छन्।

आधार, मार्ग र फल (The Base, Path, and Fruit)

महासन्धिको समग्र मार्गलाई तीन पक्षमा बुझ्न सकिन्छ, जसलाई आधार (The Base), मार्ग (The Path), र फल (The Fruit) भनिन्छ।

• आधार (The Base): यसले अस्तित्वको मूल अवस्थालाई प्रतिनिधित्व गर्छ, जुन सुरुदेखि नै अवस्थित छ र कुनै पनि प्रयासबाट सिर्जित हुँदैन। यसलाई तीन मुख्य विशेषताहरूले परिभाषित गरिन्छ:
  • शून्यता (Stong pa nyid): कुनै ठोस वा स्वतन्त्र अस्तित्वको अभाव।
  • स्पष्टता वा प्रज्वलित निर्मलता (Gsal ba): सबै कुरा जान्न र प्रकट गर्न सक्ने मनको स्वाभाविक क्षमता, जुन प्रकाशमय हुन्छ।
  • करुणा ऊर्जा (Snying rje): शून्यता र स्पष्टताको अविभाज्य मिलनबाट उत्पन्न हुने असीम करुणा र सक्रिय ऊर्जा।
• मार्ग (The Path): यसले ध्यान र महासन्धिका विशेष विधिहरू (जस्तै ट्रेक्चो र थोगल) मार्फत मनको शुद्ध प्रकृतिलाई प्रत्यक्ष रूपमा बुझ्ने प्रक्रिया समावेश गर्छ। यो आधारलाई चिन्न र त्यसैमा स्थिर रहन अभ्यास गर्ने चरण हो।
• फल (The Fruit): फल भनेको आफ्नो वास्तविक प्रकृतिको पूर्ण बोध हो, जसले पूर्ण गैर-द्वैत चेतना र सबै द्वैतवादी धारणाहरू (जस्तै साधक र साधना, संसार र निर्वाण) को विलय गराउँछ। यस अवस्थामा, साधक स्वयं ऋग्पाको निरन्तर प्रवाहमा अडिग रहन्छन्।

महासन्धिका मुख्य अभ्यासहरू

• ट्रेक्चो (Trekchö): यसको अर्थ “कठोरतालाई काट्नु” वा “काटेर मुक्त गर्नु” हो। यसले हामीलाई सबै अवधारणात्मक विचार, भावना र मानसिक संरचनाहरूलाई त्यागेर मनको स्वाभाविक र खाली अवस्थामा विश्राम गर्न सिकाउँछ। यो अनावश्यक प्रयास बिना मनलाई त्यसको प्राकृतिक, अनबनावटी अवस्थामा फर्काउने प्रक्रिया हो, जसमा उत्पन्न भएका विचारहरूलाई तुरुन्तै तिनीहरूको खाली प्रकृतिको रूपमा चिनिन्छ र आफैँमा विलय हुन दिइन्छ। यसले मनको गहिराइमा जमेका भ्रमका जराहरूलाई काट्छ।
• थोगल (Thögal): यसको अर्थ “सिधा पार गर्नु” वा “सहज प्रकटीकरण” हो। यो विशेष गरी दृश्य र प्रकाशसँग सम्बन्धित एक उन्नत अभ्यास हो। यसले शुद्ध दर्शनहरू (प्रकाशका आकृति, मण्डलहरू) र ऊर्जाको सहज प्रकटीकरण मार्फत ऋग्पाको गहिरो अनुभव गराउँछ। थोगल अभ्यासले मनका अशुद्धताहरूलाई शुद्ध प्रकाशमा रूपान्तरण गर्दै भौतिक शरीरलाई प्रकाशको शरीर (rainbow body) मा विलय गराउने क्षमतासम्म पुग्न मद्दत गर्छ। यो ऋग्पाको तात्कालिक र प्रत्यक्ष अनुभवको माध्यम हो।

महासन्धिको लक्ष्य भनेको मनको प्रयासविहीन र अनासक्त सहज अवस्थामा रहनु हो, जसले स्व-मुक्ति (self-liberation) र अन्तिम ज्ञान (ultimate realization) प्राप्त गराउँछ। यो मार्गलाई सबै यान (Vehicles) को शिखर मानिन्छ किनभने यसले सीधै सबै अस्तित्वको मूल आधार (Gzhi) मा परिचय गराउँछ।

महामुद्रा (Mahamudra): मनको शून्यता र स्पष्टताको मिलन

महामुद्रा (Mahamudra) शब्दको अर्थ “महान मुद्रा” वा “महान छाप” हो। यसले सबै घटनाहरू मनको वास्तविक स्वभावको छापले छापिएका छन् भन्न खोज्छ, जुन शून्यता (emptiness) र स्पष्टता (clarity) को अविभाज्य मिलन हो। महामुद्राले आफ्नो मनको वास्तविक स्वरूपलाई चिन्नमा जोड दिन्छ, जुन सारमा खाली (कुनै ठोस अस्तित्व रहित), निर्मल (सबै कुरा जान्न सक्ने) र निरन्तर प्रवाहशील हुन्छ। यो केवल मनको स्वभाव मात्र नभई, सम्पूर्ण अस्तित्वको स्वभाव हो जसले सबैलाई एकै ‘मुद्रा’ ले छाप लगाएको छ।

महामुद्रालाई बुझ्नको लागि, पानी र छालहरूको उदाहरण लिन सकिन्छ। छालहरू पानीका अभिव्यक्ति हुन्, जुन पानीबाट अलग छैनन्। छालहरू (विचार र भावनाहरू) उठ्छन् र बिलाउँछन्, तर तिनीहरू पानी (मनको स्वभाव) को खालीपन र तरलताबाट अलग छैनन्। त्यसैगरी, हाम्रा विचारहरू मनका अभिव्यक्ति हुन् र ती मनको खाली र स्पष्ट स्वभावबाट अलग छैनन्। महामुद्राले हामीलाई यो बुझाउँछ कि मनको वास्तविक प्रकृति भनेको खालीपना (जसमा कुनै ठोस वा स्थायी अस्तित्व छैन) र स्पष्टता (जसले सबै कुरा जान्न र प्रकट गर्न सक्छ) को अविभाज्य मिलन हो। यी दुई पक्षहरू एक अर्काबाट अलग गर्न सकिँदैन, जसरी पानीको भिजेकोपन र त्यसको पारदर्शिता अलग हुँदैनन्।

महामुद्राको आधार, मार्ग र फल (Ground, Path, and Fruition of Mahamudra)

का ग्यु परम्परामा महामुद्राको अभ्यासलाई प्रायः ‘आधार (Ground), मार्ग (Path) र फल (Fruition)’ को ढाँचामा बुझिन्छ:

• आधार (Ground): यो बुद्ध-प्रकृति (Buddha-nature) वा मनको स्वाभाविक शून्यता हो, जुन सबै प्राणीहरूमा अन्तर्निहित छ। यो खालीपन (emptiness), स्पष्टता (clarity, luminous clarity) र करुणा ऊर्जा (compassionate energy) जस्ता विशेषताहरूले युक्त हुन्छ।
• मार्ग (Path): यसले महामुद्राका अभ्यासहरू, विशेषगरी ध्यानका विभिन्न चरणहरू मार्फत मनको यो आधारभूत प्रकृतिको प्रत्यक्ष बोध गर्ने प्रक्रियालाई जनाउँछ।
• फल (Fruition): यो पूर्ण बुद्धत्व (Buddhahood) को प्राप्ति हो, जहाँ मनको वास्तविक स्वभाव पूर्ण रूपमा अनुभूति हुन्छ र द्वैतवादको अन्त्य हुन्छ, जसले पूर्ण गैर-द्वैत चेतनाको अवस्थामा पुऱ्याउँछ।

गुरुको भूमिका र प्रारम्भिक तयारी

महामुद्राको गहन अभ्यासमा, एक योग्य गुरु (लामा) को सल्लाह र मार्गदर्शनलाई अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। धर्मप्रति श्रद्धा र रुचि जगाउनका साथै महामुद्रा ध्यान सिक्न र अभ्यास गर्न गुरुको भूमिका अपरिहार्य हुन्छ। धेरैजसो अवस्थामा, महामुद्रा (विशेष गरी सार महामुद्रा) को अभ्यास गुरुसँग भेटघाट र ‘इशारात्मक निर्देशन’ (pointing-out instruction) प्राप्त गरेपछि मात्र सुरु हुन्छ। केही अंशहरूको प्रसारण मौखिक रूपमा, अभिषेक (empowerments) र ‘पठन प्रसारण’ (reading transmissions) मार्फत गरिन्छ। महामुद्राका विद्यार्थीहरूले प्रायः ‘रूपरहित’ (formless) अभ्यासहरूमा लाग्नुअघि विभिन्न तान्त्रिक अभ्यासहरू पूरा गर्छन्; पछिल्लालाई ‘सार महामुद्रा’ (Essence Mahamudra) को भाग मानिन्छ।

विद्वानहरूका अनुसार, धेरै मानिसहरूलाई सिधै रूपरहित अभ्यासहरू सुरु गर्न गाह्रो हुन्छ र यसरी उत्साह गुमाउन सक्छन्, त्यसैले प्रारम्भिक तथा तान्त्रिक अभ्यासहरू रूपरहित अभ्यासका लागि पूरकको रूपमा काम गर्छन्। कतिपय साधकहरू मनको प्रकृतिमा आधारित महामुद्राको शिक्षामा गहिरो रुचि राख्छन् तर तन्त्रको मार्ग र यसका अभिषेकहरूप्रति प्रतिरोधी हुन सक्छन्। जेसुकै भए पनि, परम्पराका अमूल्य सारभूत निर्देशनहरूमा निर्भर रहेर अध्ययन र अभ्यास गर्नु ठूलो फाइदाजनक मानिन्छ।

ङोन्द्रो (Ngondro) – प्रारम्भिक अभ्यासहरू

ङोन्द्रो (Ngondro) महामुद्रा र महासन्धि (Dzogchen) दुवै परम्पराका सामान्य प्रारम्भिक अभ्यासहरू हुन्। यसमा ‘मनलाई धर्मतिर फर्काउने चार विचार’ (contemplating the “four thoughts that turn the mind” – मानव जीवनको दुर्लभता, मृत्युको अनिश्चितता, कर्मको नियम, र संसारको दुःख), प्रणाम (prostrations), मण्डल अर्पण (mandala offerings), वज्रसत्वको शुद्धीकरण र गुरु योग (guru yoga) जस्ता अभ्यासहरू समावेश हुन्छन्।

महामुद्राका अभ्यासका प्रकारहरू: तान्त्रिक र सूत्र

महामुद्राको अभ्यासलाई तान्त्रिक महामुद्रा अभ्यास र सूत्र महामुद्रा अभ्यास गरी अर्को तरिकाले पनि विभाजन गर्न सकिन्छ:

• तान्त्रिक महामुद्रा (Tantric Mahamudra): यसमा यिदाम (yidam) देवतासँग सम्बन्धित देव-योग (deity yoga) का साथै नारोपाका छ योग (Six Yogas of Naropa) जस्ता सूक्ष्म शरीर अभ्यासहरू समावेश हुन्छन्। यी अभ्यासहरू अभिषेक प्राप्त गरेपछि मात्र गर्न सकिन्छ।
• सूत्र महामुद्रा (Sutra Mahamudra): प्रारम्भिक अभ्यासहरू पछि, का ग्यु परम्पराको सूत्र महामुद्रा अभ्यासलाई प्रायः साधारण वा आवश्यक ध्यान अभ्यासहरू र असाधारण ध्यान अभ्यासहरूमा विभाजन गरिन्छ।
  • साधारण अभ्यासहरू (Ordinary Practices): शमथा (मन शान्त गर्ने) र विपश्यना (विशेष अन्तर्दृष्टि)।
  • असाधारण अभ्यासहरू (Extraordinary Practices): यसमा ‘रूपरहित’ (formless) अभ्यासहरू, जस्तै ‘एक रस योग’ (one taste yoga) र ‘ध्यानविहीनता’ (non-meditation) समावेश हुन्छन्। यो परम्परा केही विशेष ज्ञान तथा ज्ञानोत्तर अभ्यासहरूका साथ समाप्त हुन्छ।

सार महामुद्रा (Essence Mahamudra) र यसका चार योगहरू

रेजिनाल्ड रेका अनुसार, ‘रूपरहित’ अभ्यासहरू, जसलाई ‘सार महामुद्रा’ (Essence Mahamudra) पनि भनिन्छ, त्यस्तो अवस्था हो जहाँ ‘व्यक्तिले वैचारिक सोचलाई त्यागेर मनलाई महामुद्राको स्पष्ट, प्रकाशमय जागरूकतामा सिधै विश्राम गराउँछ।’ यो मनको अनबनावटी र स्वाभाविक अवस्थामा रहनु हो। प्रारम्भिक अभ्यासहरू र देव-योग तथा विपश्यना जस्ता ‘रूपसहित’ (form) अभ्यासहरूको आवश्यकता पर्नाको कारण यो हो कि रूपरहित अभ्यासहरू निकै कठिन र सूक्ष्म हुन्छन्, र धेरै साधकहरू पर्याप्त मानसिक तयारी बिना मनको सरल सारमा सफलतापूर्वक प्रवेश गर्न सक्षम हुँदैनन्। त्यसैले, महामुद्राका चार योगहरू सार महामुद्राका मुख्य अभ्यासहरू हुन्, जसले मनलाई त्यसको प्राकृतिक अवस्थामा सिधै परिचय गराउँछन्:

• एकाग्रता (One-pointedness): यस अभ्यासमा मनलाई एक विषय (जस्तै श्वास) मा स्थिर राख्ने गरिन्छ। यसले मनको विचलनलाई शान्त पारी एकाग्रताको विकास गर्छ, जसले गहन अन्तर्दृष्टिका लागि आधार तयार पार्छ।
• सरलता (Simplicity): यसले मनलाई कुनै पनि बनावट, अवधारणा वा मानसिक प्रक्षेपणहरूबाट मुक्त गरी त्यसको प्राकृतिक, अप्रभावित अवस्थामा रहन दिन्छ। यस अवस्थामा, कुनै ठोस ‘म’ वा ‘बाहिरी’ अस्तित्वको विचार बिना मनलाई त्यसको खाली स्वभावमा विश्राम गरिन्छ।
• एक रस (One Taste): यस अभ्यासमा साधकले सबै घटनाहरू, चाहे ती भित्री (विचार, भावना) हुन् वा बाहिरी (वस्तु, अनुभव), ती सबैलाई मनको एउटै सारको रूपमा अनुभव गर्छन्। यसले द्वैतवादी (dualistic) धारणालाई समाप्त गरी संसार र निर्वाण, दुःख र आनन्दलाई एकै ‘रस’ को रूपमा बुझ्न सिकाउँछ।
• ध्यानविहीनता (Non-meditation): यो महामुद्रा अभ्यासको सर्वोच्च बिन्दु हो। यसमा कुनै प्रयास वा बनावट बिना मनलाई स्वाभाविक रूपमा विश्राम गर्न दिइन्छ, जहाँ ‘ध्यान’ गर्ने र ‘ध्यान गरिने वस्तु’ को भेद पनि हराउँछ। यो मनको प्राकृतिक, सहज र पूर्ण रूपमा मुक्त अवस्था हो, जहाँ अभ्यास गर्ने आवश्यकता नै रहँदैन।

महामुद्राको लक्ष्य भनेको शून्यता र स्पष्टताको अविभाज्य मिलनको प्रत्यक्ष अनुभव र सहज ज्ञानको प्राप्ति हो, जसले सबै भ्रमका पर्दाहरूलाई हटाउँछ।

महासन्धि (Dzogchen) र महामुद्रा (Mahamudra): दुई मार्ग, एक गन्तव्य

महासन्धि र महामुद्रा दुवैले मनको वास्तविक स्वभावलाई सिधै चिन्नमा जोड दिन्छन् र अन्तिम मुक्ति प्राप्त गर्ने लक्ष्य राख्छन्। दुवैले क्रमशः चरणबद्ध रूपमा ज्ञान जम्मा गर्नुको सट्टा, सीधा अन्तर्दृष्टि (direct insight) मा ध्यान केन्द्रित गर्छन्। यद्यपि तिनीहरू फरक परम्पराहरूबाट आएका हुन् र केही फरक शब्दावली वा शिक्षकीय दृष्टिकोण प्रयोग गर्छन्, तिनीहरूको अन्तिम अनुभूति र गन्तव्य एउटै हुन्छ: मनको अनबनावटी, आदिम र शुद्ध प्रकृतिलाई प्रत्यक्ष रूपमा बुझ्नु।

• महासन्धि (Dzogchen) लाई प्रायः “प्राचीन” वा “प्राकृतिक” मार्गको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ, जसले पहिले नै पूर्ण भएको अवस्थामा विश्राम गर्न जोड दिन्छ। यसले मनको मूल अवस्था (Gzhi) मा तात्कालिक परिचयमा बढी ध्यान केन्द्रित गर्छ।
• महामुद्रा (Mahamudra) ले भने कहिलेकाहीँ शमथा र विपश्यनाबाट सुरु भई प्रत्यक्ष पहिचानतर्फको अलि बढी संरचित प्रगतिलाई समावेश गर्न सक्छ, यद्यपि ‘सार महामुद्रा’ (Essence Mahamudra) पनि महासन्धि जत्तिकै प्रत्यक्ष मानिन्छ।

यी दुई प्रणालीहरूलाई विभिन्न परम्पराहरूले कहिले समान त कहिले एक-अर्काका पूरकका रूपमा हेर्छन्। दुवै मार्गमा, योग्य गुरुको भूमिका अपरिहार्य हुन्छ, किनकि प्रत्यक्ष प्रसारण (direct transmission) वा इशारात्मक निर्देशन (pointing-out instruction) यी गहिरो अनुभवहरू प्राप्त गर्नको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। गुरुले साधकलाई आफ्नो मनको वास्तविक प्रकृतिमा सीधै परिचय गराउँछन्, जुन पुस्तकीय ज्ञानभन्दा परको कुरा हो।