नेपाली बौद्ध धर्म र नवग्रहको सम्बन्ध: एक संक्षिप्त परिचय

नमस्ते! आज हामी नेपाली बौद्ध परम्परामा महत्वपूर्ण मानिने नवग्रहको बारेमा कुरा गर्नेछौं। धेरैलाई लाग्न सक्छ, ग्रहहरूको पूजा त ज्योतिष र हिन्दू धर्ममा हुन्छ, बौद्ध धर्ममा यसको के काम? यो जिज्ञासा एकदमै स्वाभाविक हो। वास्तवमा, नेपाली वज्रयानी बौद्ध धर्ममा नवग्रहको विशेष स्थान छ, तर यसलाई हेर्ने दृष्टिकोण अलि फरक छ।

एकपटक म काठमाडौंको एउटा बहालमा गएको थिएँ। त्यहाँ एकजना वज्राचार्य गुरुले नवग्रह मण्डलको पूजा गर्दै हुनुहुन्थ्यो। मैले सोधेँ, “गुरु, के हामी बौद्धहरू पनि ग्रहको पूजा गर्छौं?” उहाँले मुस्कुराउँदै भन्नुभयो, “हामी ग्रहलाई शरणमा लिँदैनौं, तर हाम्रो आध्यात्मिक यात्रामा बाधा नआओस् भनेर उनीहरूलाई सम्मान गर्छौं। बाहिरी ग्रहभन्दा महत्वपूर्ण त हाम्रो मनको ग्रह हो।” उहाँको यो कुराले मलाई यस विषयमा गहिरो अध्ययन गर्न प्रेरित गर्‍यो, र आज म त्यही ज्ञान तपाईँहरूसँग बाँड्दैछु।

बौद्ध धर्ममा नवग्रह कसरी प्रवेश भयो?

नेपाली बौद्ध धर्म, विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकाको नेवार बौद्ध परम्परा, हिन्दू र बौद्ध तन्त्रको संगम हो। यही सांस्कृतिक आदानप्रदानको क्रममा वैदिक ज्योतिषमा आधारित नवग्रहको अवधारणा बौद्ध परम्परामा पनि भित्रियो। तर, बौद्ध धर्मले यसलाई आफ्नो दार्शनिक मान्यताअनुसार परिमार्जन गर्‍यो।

बौद्ध धर्ममा नवग्रहलाई बुद्ध वा बोधिसत्त्वको दर्जा दिइँदैन। उनीहरूलाई शक्तिशाली सांसारिक देवता (लोकपाल) मानिन्छ, जो आफैं पनि कर्म र संसारको चक्रमा बाँधिएका हुन्छन्। त्यसैले, बौद्धहरूले उनीहरूलाई शरणको रूपमा नभई आफ्नो साधना मार्गमा आउनसक्ने विघ्न-बाधा हटाउन सहयोग गर्ने शक्तिका रूपमा पूजा गर्छन्। अन्तिम शरण भनेको त्रिरत्न (बुद्ध, धर्म, र संघ) नै हो।

नवग्रह र उनीहरूको बौद्ध सांकेतिक अर्थ

हिन्दू ज्योतिषमा जस्तै बौद्ध परम्परामा पनि नवग्रहका केही समान गुणहरू स्वीकारिन्छन्। तर, यहाँ जोड बाहिरी प्रभावभन्दा बढी साधकको आन्तरिक चित्त अवस्थामाथि दिइन्छ।

सूर्य: तेज, शक्ति र अहंकारको प्रतीक। यसको नकारात्मक प्रभावले मानिसमा घमण्ड बढाउन सक्छ। साधनाद्वारा यसलाई प्रज्ञाको प्रकाशमा बदल्न सकिन्छ।

चन्द्रमा: शीतलता, भावना र चञ्चलताको प्रतीक। यसले मनलाई अस्थिर बनाउन सक्छ। ध्यानद्वारा मनको चञ्चलतालाई शान्त गरिन्छ।

मंगल: क्रोध, ऊर्जा र पराक्रमको प्रतीक। यसको नकारात्मक प्रभावले रिस र द्वेष बढाउँछ। यसलाई जित्न करुणा र क्षमाको अभ्यास गरिन्छ।

बुध: बुद्धि, तर्क र सञ्चारको प्रतीक। यसको गलत प्रयोगले छलकपट निम्त्याउन सक्छ। यसलाई सही ज्ञान (सम्यक दृष्टि) का लागि प्रयोग गर्न प्रेरित गरिन्छ।

बृहस्पति: ज्ञान, विस्तार र परम्पराको प्रतीक। यसको प्रभावले कहिलेकाहीँ रूढिवादी बनाउन सक्छ। यसलाई मुक्तिको ज्ञानतर्फ मोड्नुपर्छ।

शुक्र: प्रेम, भौतिक सुख र आशक्तिको प्रतीक। यसले सांसारिक मोहमा फसाउन सक्छ। यसलाई वैराग्य र निस्वार्थ प्रेममा बदल्ने अभ्यास गरिन्छ।

शनि: दुःख, बाधा र कर्मफलको प्रतीक। यसले धैर्य र अनुशासन सिकाउँछ। बौद्ध धर्मले कर्मको सिद्धान्तलाई स्वीकार्ने भएकाले शनिको प्रभावलाई कर्मफलको साक्षीको रूपमा लिइन्छ।

राहु र केतु: भ्रम, आशक्ति र आकस्मिक घटनाका प्रतीक। यी छाया ग्रहले मनमा भ्रम पैदा गरेर मार्गबाट विचलित गर्न सक्छन्। सचेतना र प्रज्ञाद्वारा यस्ता भ्रमबाट मुक्त हुन सकिन्छ।

नवग्रहको उपासना र अभ्यास

नेपाली बौद्ध परम्परामा नवग्रहको शान्तिका लागि विभिन्न पूजा र अनुष्ठानहरू गरिन्छन्, जसलाई “ग्रह शान्ति पूजा” भनिन्छ।

मण्डल पूजा: वज्राचार्य गुरुहरूले विशेष नवग्रह मण्डल बनाएर पूजा र होम गर्छन्। यसमा प्रत्येक ग्रहका लागि विशेष दिशाहरू, रंगहरू, र बीज मन्त्रहरू हुन्छन्।

धारणी पाठ: ग्रहहरूको नकारात्मक प्रभाव कम गर्न बौद्ध धर्मका आफ्नै विशेष मन्त्रहरू हुन्छन्, जसलाई धारणी भनिन्छ। यी धारणीहरू हिन्दू मन्त्रभन्दा फरक हुन्छन् र बुद्धका उपदेशमा आधारित हुन्छन्।

ध्यान र चित्त शोधन: सबैभन्दा महत्वपूर्ण अभ्यास ध्यान नै हो। ग्रहको नकारात्मक प्रभाव भनेको अन्ततः हाम्रै मनको क्लेश (रिस, लोभ, मोह) को प्रतिविम्ब हो। विपश्यना जस्ता ध्यान विधिबाट मनलाई शुद्ध गर्दा ग्रहहरूको नकारात्मक प्रभाव स्वतः कम भएर जान्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।

दान: ग्रह शान्तिको लागि दान गर्नु उत्तम मानिन्छ। यसले आफ्नो लोभ र आशक्ति कम गर्छ र पुण्य सञ्चय गर्न मद्दत गर्छ।

सारांशमा

नेपाली बौद्ध धर्ममा नवग्रह ज्योतिषीय भाग्य बताउने माध्यम मात्र होइनन्; तिनीहरू हाम्रो मनभित्रका विभिन्न गुण-अवगुण र भावनाका प्रतीक पनि हुन्। यिनीहरूको पूजाको उद्देश्य भाग्य बदल्नुभन्दा पनि आफ्नो साधनाको बाटो सफा गर्नु र मनलाई शुद्ध पार्नु हो। ग्रहहरू बाहिरी शक्ति हुन् भने, तिनलाई जित्ने सामर्थ्य हाम्रो आफ्नै भित्री प्रज्ञा र करुणामा निहित छ।