नमस्ते! आजको व्यस्त जीवनशैलीमा मानसिक स्वास्थ्य एउटा महत्त्वपूर्ण विषय बनेको छ। हामी सबैले कुनै न कुनै रूपमा तनाव, चिन्ता वा निराशा महसुस गरेका छौं। जब आधुनिक चिकित्साले मानसिक स्वास्थ्य समस्यालाई सम्बोधन गरिरहेको छ, तब हजारौं वर्ष पुराना परम्परागत ज्ञान र उपचार पद्धतिले पनि यस क्षेत्रमा गहिरो अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ। विशेषगरी, बौद्ध दृष्टिकोणले मनको प्रकृति र दुःखको जडबारे जुन व्याख्या गर्दछ, त्यो आज पनि मानसिक स्वास्थ्य र परम्परागत उपचारका लागि उत्तिकै प्रासंगिक छ। यस ब्लग पोस्टमा हामी बौद्ध दर्शनले मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी हेर्छ र परम्परागत उपचारमा यसको भूमिका कस्तो हुन सक्छ भन्ने बारे चर्चा गर्नेछौं।
मानसिक स्वास्थ्य र दुःखको बौद्ध दृष्टिकोण
बौद्ध धर्मको मूल शिक्षा नै दुःख (Dukkha) र त्यसको निवारणमा आधारित छ। बौद्ध दर्शनले दुःखलाई केवल शारीरिक कष्ट वा भावनात्मक पीडाको रूपमा मात्र नहेरी यसलाई अनित्य, असन्तोषजनक र अपूर्णताको अनुभवको रूपमा बुझाउँछ। मानसिक स्वास्थ्यका समस्याहरू जस्तै चिन्ता (anxiety), निराशा (depression), क्रोध र तनावलाई बौद्ध धर्ममा मनको अकुशल अवस्थाको रूपमा व्याख्या गरिन्छ। यी अकुशल अवस्थाहरूको मुख्य जड तृष्णा (craving), द्वेष (aversion) र अविद्या (ignorance)लाई मानिन्छ।
- तृष्णा: कुनै कुरा प्राप्त गर्ने तीव्र इच्छा, सुखद अनुभवलाई कायम राख्ने चाहना वा अप्रिय अनुभवबाट टाढा रहने प्रयास। यसले लोभ र आसक्ति जन्माउँछ, जसले मानसिक अशान्ति बढाउँछ।
- द्वेष: अप्रिय वस्तु वा अनुभवप्रति घृणा, क्रोध वा अस्वीकृति। यसले रिस, घृणा र नकारात्मक भावनाहरू उत्पन्न गर्छ।
- अविद्या: वास्तविकताको यथार्थ ज्ञानको अभाव। अनित्यता (impermanence), अनात्म (non-self) र दुःखको प्रकृतिलाई नबुझ्नु। यसले गलत धारणा र भ्रम सिर्जना गर्छ।
बौद्ध शिक्षा अनुसार, जब हाम्रो मन यी तीन विष (तृष्णा, द्वेष, अविद्या) द्वारा प्रभावित हुन्छ, तब हामी दुःख र मानसिक कष्ट भोग्छौं। मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू यिनै अकुशल मानसिक अवस्थाहरूको परिणाम हुन्। तर, बौद्ध धर्मले आशा पनि देखाउँछ – यी अवस्थाहरूलाई परिवर्तन गर्न सकिन्छ। यसका लागि मनलाई तालिम दिनुपर्छ, जसलाई भावना (meditation or cultivation) भनिन्छ। ध्यान र माइन्डफुलनेस (mindfulness) मार्फत मनलाई शान्त, स्पष्ट र सम्यक बनाउन सकिन्छ, जसले अकुशल अवस्थाहरूलाई कम गरी मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्छ।
परम्परागत उपचारमा बौद्ध चेतनाको घुलन
नेपाललगायत हिमालय क्षेत्रमा परम्परागत उपचार पद्धतिहरू शताब्दीयौंदेखि प्रचलनमा छन्, जसमा जडिबुटी, योग, ध्यान, मन्त्रपाठ, र आध्यात्मिक अभ्यासहरू समावेश हुन्छन्। बौद्ध धर्मले यी परम्परागत उपचार विधिहरूलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। बौद्ध दृष्टिकोणले शरीर र मनलाई अलग नभई एक अर्कासँग जोडिएको (mind-body connection) मान्छ। त्यसैले, जब परम्परागत उपचारले शारीरिक रोगको उपचार गर्छ, तब यसले अक्सर मनको शान्ति र आध्यात्मिक सन्तुलनलाई पनि महत्त्व दिन्छ।
परम्परागत उपचारमा बौद्ध प्रभावका केही पक्षहरू यस प्रकार छन्:
- ध्यान र माइन्डफुलनेसको प्रयोग: परम्परागत उपचारमा ध्यान (ध्यान) लाई रोग निवारण र मानसिक शान्तिको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। बौद्ध विपश्यना (Vipassana) जस्ता ध्यान विधिहरूले वर्तमान क्षणमा केन्द्रित हुन र विचार तथा भावनाहरूलाई साक्षी भावले हेर्न सिकाउँछ, जसले तनाव र चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्छ।
- करुणा (Compassion) र मेट्टा (Loving-kindness): बिरामीप्रति करुणा र मैत्री भावना राख्नु बौद्ध शिक्षाको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। यो भावना परम्परागत वैद्य वा लामाहरूमा देख्न सकिन्छ, जसले बिरामीको उपचार केवल औषधीले मात्र नभई दया र सहानुभूतिको साथ गर्छन्। यो बिरामीको मानसिक स्वास्थ्यको लागि पनि निकै लाभदायक हुन्छ।
- शील (Ethical Conduct): नैतिक आचरण (शील) ले स्वस्थ जीवनशैली र मानसिक शान्तिको आधार तयार गर्छ। झूटो नबोल्ने, चोरी नगर्ने, हिंसा नगर्ने जस्ता नैतिक नियमहरूले समाजमा सद्भाव कायम राख्छ र व्यक्तिको मनमा ग्लानि वा पश्चातापको भावनालाई कम गर्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।
- मन्त्रपाठ र पूजा: बौद्ध धर्ममा मन्त्रपाठ र पूजालाई मनलाई एकाग्र गर्न, नकारात्मक शक्तिबाट बच्न र सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त गर्नका लागि प्रयोग गरिन्छ। परम्परागत उपचारमा पनि यस्ता आध्यात्मिक अभ्यासहरूले बिरामीलाई मानसिक रूपमा बलियो बनाउन र उपचारमा विश्वास बढाउन सहयोग गर्छन्।
यसरी, परम्परागत उपचार पद्धतिले बौद्ध शिक्षाका मानसिक अभ्यासहरू र नैतिक मूल्यहरूलाई आत्मसात गरी शारीरिक र मानसिक दुवै स्तरमा उपचार प्रदान गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ। यसले रोगलाई केवल शारीरिक समस्याको रूपमा मात्र नभई व्यक्तिको समग्र अस्तित्वको असन्तुलनको रूपमा हेर्छ।
वर्तमान जीवनमा बौद्ध शिक्षाको शक्ति
आजको आधुनिक र द्रुत गतिको जीवनमा मानसिक स्वास्थ्य चुनौतीहरू बढ्दो छन्। यस्तो अवस्थामा बौद्ध शिक्षाका व्यावहारिक पक्षहरूले हामीलाई सामना गर्न मद्दत गर्न सक्छन्। माइन्डफुलनेस मेडिटेसन (Mindfulness Meditation) अहिले पश्चिमी चिकित्सा र मनोविज्ञानमा समेत लोकप्रिय भइरहेको छ, यसले तनाव व्यवस्थापन, चिन्ता र डिप्रेसन कम गर्न, तथा एकाग्रता बढाउन सहयोग पुर्याउँछ भन्ने वैज्ञानिक प्रमाणहरू छन्। यो विशुद्ध रूपमा बौद्ध ध्यान अभ्यासकै आधुनिक रूप हो।
मैले पनि व्यक्तिगत रूपमा तनावको बेला माइन्डफुलनेस अभ्यासको महत्त्व बुझेको छु। एकपटक कामको भारी दबाबमा हुँदा मनमा अनेकौं चिन्ता र डरले सताएको थियो। मैले केही क्षण बसेर आफ्नो सास फेराइमा ध्यान दिएँ र मनमा आइरहेका विचारहरूलाई कुनै प्रतिक्रिया नदिइकन हेरें। केही मिनेटमै मन शान्त हुन थाल्यो र म समस्यालाई अझ स्पष्ट रूपमा हेर्न सक्षम भएँ। यो सानो अभ्यासले मलाई मानसिक रूपमा बलियो बनायो।
बौद्ध शिक्षाले सिकाउने अनित्यताको ज्ञानले हामीलाई जीवनका परिवर्तनहरूलाई स्वीकार गर्न र गुमाएका कुराहरूप्रति बढी आसक्त नहुन सिकाउँछ। यसले निराशा र दुःखलाई सामना गर्न आत्मिक शक्ति प्रदान गर्छ। करुणा र मैत्रीको अभ्यासले हामीलाई अरूसँग र आफैंसँग पनि राम्रो सम्बन्ध स्थापित गर्न मद्दत गर्छ, जसले सामाजिक र भावनात्मक स्वास्थ्य सुधार गर्छ।
निष्कर्ष
समग्रमा भन्नुपर्दा, बौद्ध दृष्टिकोणले मानसिक स्वास्थ्यलाई मनको गहिराइबाट बुझ्ने प्रयास गर्छ। यसले दुःखका मूल कारणहरू पत्ता लगाउँछ र ध्यान, नैतिक आचरण र ज्ञानको माध्यमबाट त्यसको निवारणको मार्ग देखाउँछ। परम्परागत उपचार पद्धतिहरूले पनि बौद्ध शिक्षाका यी अन्तर्दृष्टिहरूलाई विभिन्न तरिकाले आफ्नो अभ्यासमा समावेश गरेको पाइन्छ, जसले उपचारलाई अझ समग्र (holistic) बनाउँछ। आजको आधुनिक जीवनमा पनि बौद्ध शिक्षाका व्यावहारिक पक्षहरू – विशेषगरी माइन्डफुलनेस र करुणा – मानसिक स्वास्थ्यको लागि शक्तिशाली उपकरण साबित भएका छन्। तसर्थ, आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्नका लागि हामीले बौद्ध शिक्षाका यी कालातीत सिद्धान्तहरूबाट प्रेरणा लिन सक्छौं, चाहे हामी कुनै पनि उपचार पद्धति अपनाइरहेका होऔं। मनको शान्ति नै वास्तविक स्वास्थ्यको आधार हो, र बौद्ध धर्मले त्यस आधारलाई बलियो बनाउने मार्ग देखाउँछ।
अवश्य नै विपश्यना ध्यान मानव कल्याणका निमिक्त अति नै महत्वपूर्ण रहेको छ।