नेपाली बौद्ध दृष्टिकोणबाट कर्मलाई बुझ्दै: हाम्रो जीवनको शिल्प
हाम्रो जीवनमा राम्रो वा नराम्रो जे पनि हुन्छ, त्यसलाई कतिपयले भाग्य भन्छन्, कतिपयले संयोग। तर बौद्ध धर्ममा यसको पछाडि एउटा गहन सिद्धान्त छ जसलाई ‘कर्म’ भनिन्छ। कर्म भनेको के हो? के यो पूर्वनिर्धारित भाग्य हो? वा हाम्रो हातमा केही छ? आज हामी नेपाली बौद्ध दृष्टिकोणबाट कर्मलाई बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं। यो कुनै जटिल धार्मिक चर्चा मात्र होइन, बरु यो हाम्रो दैनिक जीवनलाई अझ राम्ररी बुझ्न र जिउनका लागि एक महत्वपूर्ण मार्गदर्शक हो।
कर्म भनेको के हो? (कर्म: कार्य र नियत)
धेरैजसो मानिसले कर्मलाई ‘भाग्य’ वा ‘पूर्वजन्मको फल’ भनेर मात्र बुझ्छन्। तर बौद्ध धर्ममा कर्मको अर्थ अझ फराकिलो र गहिरो छ। ‘कर्म’ शब्दको शाब्दिक अर्थ हो कार्य वा क्रिया। बुद्ध शिक्षा अनुसार, कर्म भनेको हाम्रो चेतना (मनोभाव) सँग जोडिएको इच्छापूर्ण कार्य हो।
यसको मतलब यो हो कि कर्म केवल हामीले शरीरले गर्ने काम मात्र होइन, बरु:
- हामीले मनले सोच्ने विचारहरु।
- हामीले मुखले बोल्ने शब्दहरु।
- र हामीले शरीरले गर्ने क्रियाकलापहरु।
यी सबै कर्म हुन्, र यी कर्महरुको पछाडि रहेको हाम्रो नियत सबैभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ। बुद्धले भन्नुभएको छ, “नियत नै कर्म हो।” यदि हाम्रो नियत राम्रो छ भने, हामीले गर्ने कर्म पनि कुशल (राम्रो) हुन्छ, र यसको फल पनि राम्रो हुन्छ। यदि नियत खराब छ भने, कर्म अकुशल (नराम्रो) हुन्छ र यसको फल पनि नराम्रो हुन्छ।
उदाहरणका लागि, कसैलाई सहयोग गर्ने सोच राखेर गरेको सानो काम पनि कुशल कर्म हो, जबकि कसैलाई दुःख दिने नियतले बोलेको मीठो कुरा पनि अकुशल कर्म हुन सक्छ।
बौद्ध दृष्टिकोणमा कर्मको महत्व
बौद्ध धर्ममा, कर्मलाई हाम्रो वर्तमान र भविष्यको वास्तविकताको मुख्य कारक मानिन्छ। यो केवल एक दार्शनिक अवधारणा मात्र होइन, बरु यो जीवन र मृत्यु, दुःख र सुख, र अन्ततः संसारको चक्र (पुनर्जन्म) लाई चलाउने आधारभूत नियम हो।
कर्मको महत्व लाई यसरी बुझ्न सकिन्छ:
- वर्तमान जीवनको निर्माता: हामीले विगतमा गरेका कर्महरुको फलस्वरुप नै हामीले अहिलेको जीवन पाएका छौं – हाम्रो जन्म, हाम्रो परिस्थिति, हाम्रो सम्बन्धहरु।
- भविष्यको निर्धारण: अहिले हामीले जे जस्तो कर्म गर्छौं, त्यसले हाम्रो भविष्यलाई आकार दिन्छ। राम्रो कर्मले सुख, शान्ति र सकारात्मक परिणाम ल्याउँछ, जबकि नराम्रो कर्मले दुःख, कष्ट र नकारात्मक परिणाम ल्याउँछ।
- नैतिक जीवनको आधार: कर्मको नियमलाई बुझ्दा हामीलाई नैतिक जीवन जिउन प्रेरणा मिल्छ। हामी अरुलाई दुःख दिनबाट बच्न र सकेसम्म सबैको भलो हुने काम गर्नतिर लाग्छौं, किनकि हामी जान्दछौं कि यसको फल हामीले नै भोग्नुपर्छ।
- संसारबाट मुक्ति: दुःखको कारण अज्ञानता र तृष्णा हो, जसले अकुशल कर्म जन्माउँछ। कर्मको नियमलाई गहिरो रुपमा बुझेर, कुशल कर्म गर्दै र अकुशल कर्मलाई त्याग्दै जाँदा अन्ततः दुःखको अन्त्य गर्न र निर्वाण (मुक्ति) प्राप्त गर्न सकिन्छ।
मलाई याद छ, मेरो गाउँका एक वृद्ध तामाङ हजुरबुबा सधैं भन्नुहुन्थ्यो, “बाबु हो, अर्काको चित्त नदुखाउनु, मुखबाट नराम्रो वचन ननिकाल्नु। जे रोप्छौ, त्यही फल्छ।” त्यो बेला यो सामान्य कुरा लागे पनि, बौद्ध धर्ममा कर्मको बारेमा पढेपछि लाग्यो कि उहाँले कति गहिरो कुरा भन्नुभएको रहेछ। यो “जे रोप्छौ, त्यही फल्छ” भन्ने उखान नै कर्मको नियमको सार हो।
कर्मको फल (विपाक) र यसको प्रभाव
कर्मको फललाई पाली भाषामा विपाक भनिन्छ। यो कर्म गरिसकेपछि तुरुन्तै वा केही समयपछि, वा अर्को जन्ममा पनि प्राप्त हुन सक्छ। कर्मको फल कसरी प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरा जटिल हुन्छ र यसमा धेरै कारकहरुको भूमिका हुन्छ, जस्तै:
- कर्मको शक्ति: कति गम्भीर नियतले कर्म गरियो?
- कर्मको निरन्तरता: कति पटक दोहोर्याइयो?
- अन्य कर्महरु: अन्य कुशल वा अकुशल कर्महरुको प्रभाव।
- जुन भूमिमा फल लाग्छ: कुन परिस्थिति वा कुन चेतनामा फल लाग्छ।
उदाहरणका लागि:
कसैलाई इमान्दारीपूर्वक सहयोग गर्दा पुण्य आर्जन हुन्छ, जसले भविष्यमा सुख, राम्रो सम्बन्ध वा अनुकुल परिस्थिति ल्याउन सक्छ।
कसैलाई झूटो आरोप लगाउँदा पाप आर्जन हुन्छ, जसले भविष्यमा अपयश, एक्लोपना वा प्रतिकूल परिस्थिति ल्याउन सक्छ।
कर्मको फल शारीरिक, मानसिक वा बाह्य परिस्थितिहरुको रुपमा देखिन सक्छ। महत्वपूर्ण कुरा के हो भने, हामी कर्मको फललाई सधैं नियन्त्रण गर्न सक्दैनौं (विगतको कर्मको कारणले), तर हामी वर्तमान कर्म लाई नियन्त्रण गर्न सक्छौं। हामीले राम्रो नियतले राम्रो कर्म गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ र नराम्रो कर्मबाट बच्नुपर्छ।
अन्तमा, कर्मको नियमले हामीलाई निष्क्रिय बस्न सिकाउँदैन, बरु यो हामीलाई सजग (माइंडफुल) भएर बाँच्न प्रेरित गर्छ। हामीले गर्ने प्रत्येक सोच, वचन र कार्यको नतिजा हुन्छ भन्ने कुरालाई बुझेर, हामीले आफ्नो जीवनलाई सकारात्मक दिशा दिन सक्छौं। कर्म भाग्य होइन, यो कार्य हो। र सही कार्य गरेर हामी आफ्नो भविष्य आफैं बनाउन सक्छौं।
