व्यवहार गर्न गाह्रो हुने मानिसहरूसँग व्यवहार गर्ने बौद्ध रहस्यहरू: शान्ति र आनन्दको मार्ग

हामी सबैको जीवनमा यस्ता व्यक्तिहरू हुन्छन् जसले हामीलाई चुनौती दिन्छन्, चिढ्याउँछन् वा हाम्रो धैर्यको परीक्षा लिन्छन्। चाहे त्यो काममा असहयोगी सहकर्मी होस्, घरमा बुझ्न गाह्रो हुने आफन्त होस्, वा सामाजिक परिवेशमा नकारात्मक ऊर्जा फैलाउने व्यक्ति होस्, यस्ता मानिसहरूसँगको व्यवहारले हाम्रो मनमा तनाव र अशान्ति उत्पन्न गर्न सक्छ। के तपाईं पनि यस्तै अवस्थाबाट गुज्रिरहनुभएको छ? यदि त्यसो हो भने, चिन्ता नगर्नुहोस्। बौद्ध धर्मले हामीलाई यस्ता कठिन परिस्थितिहरूको सामना गर्न र आफ्नो भित्री शान्ति कायम राख्न केही गहिरो र प्रभावकारी रहस्यहरू प्रदान गर्दछ। यी रहस्यहरूले अरूलाई परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्नुको सट्टा, हामी कसरी आफूलाई परिवर्तन गरेर यस्ता चुनौतीहरूलाई सहजताका साथ पार गर्न सक्छौँ भन्ने कुरा सिकाउँछन्। आउनुहोस्, यी अनमोल शिक्षाहरूलाई गहिराइमा बुझ्ने प्रयास गरौं।

१. अरूलाई बुझ्नुभन्दा पहिले आफूलाई बुझ्ने कला: आत्म-जागरूकताको मार्ग

कठिन मानिसहरूसँग व्यवहार गर्दा हामी अक्सर उनीहरूको व्यवहारमा केन्द्रित हुन्छौँ। तर बौद्ध शिक्षाले हामीलाई पहिले आफ्नो भित्री प्रतिक्रियालाई बुझ्न सिकाउँछ। जब कसैले हामीलाई असहज महसुस गराउँछ, हाम्रो मनमा के भइरहेको छ? कस्ता भावनाहरू उठिरहेका छन्? यो आत्म-जागरूकता (Self-awareness) नै परिवर्तनको पहिलो खुड्किलो हो। हामीले बुझ्नुपर्छ कि हाम्रो पीडा प्रायः अरूको कार्यले मात्र होइन, बरु ती कार्यहरूप्रति हाम्रो प्रतिक्रिया र अपेक्षाका कारण हुन्छ।

क्षण-क्षणमा ध्यान (Mindfulness):

जब कसैको व्यवहारले तपाईंलाई असहज महसुस गराउँछ, तत्काल प्रतिक्रिया दिनुको सट्टा एक क्षण रोकिनुहोस्। आफ्नो श्वासप्रश्वासमा ध्यान केन्द्रित गर्नुहोस्। आफ्नो शरीरमा कहाँ र कस्तो अनुभूति भइरहेको छ, त्यसलाई अवलोकन गर्नुहोस्। यो सानो विश्रामले तपाईंलाई आवेगमा प्रतिक्रिया दिनबाट जोगाउँछ।

प्रतिक्रिया दिनुअघि एक क्षण रोकिने अभ्यास:

बुद्धले सिकाउनुभएको छ कि ‘उत्तेजना र प्रतिक्रिया’ को बीचमा एउटा खाली ठाउँ हुन्छ। त्यस ठाउँमा हामीले आफ्नो प्रतिक्रिया छनोट गर्ने अवसर पाउँछौं। जब हामी कुनै व्यक्तिबाट चिढिन्छौं, त्यो भावना हाम्रो भित्री अपेक्षा वा असुरक्षाबाट पनि आएको हुन सक्छ।

आफ्नो अपेक्षा पहिचान गर्नुहोस्:

के तपाईंले त्यो व्यक्तिबाट कुनै खास व्यवहारको अपेक्षा गर्नुभएको थियो? जब हाम्रो अपेक्षा पूरा हुँदैन, तब हामी निराश वा क्रोधित हुन्छौं। यो बुझेर हामी आफ्ना अपेक्षाहरूलाई खुकुलो पार्न सिक्छौं। उदाहरणका लागि, यदि तपाईंको सहकर्मीले तपाईंलाई सधैँ सहयोग गरोस् भन्ने अपेक्षा छ, तर उसले गर्दैन भने, आफ्नो अपेक्षालाई समीक्षा गर्नुहोस्। हरेक व्यक्तिका आ-आफ्नै सीमा र परिस्थितिहरू हुन्छन् भन्ने कुरा बुझ्दा, हामी आफैँलाई अनावश्यक पीडाबाट बचाउँछौं।

मेरो एक साथी भन्थे, “अरूलाई बदल्ने प्रयास गर्नु भनेको बतासलाई आफूतिर फर्काउन खोज्नुजस्तै हो।” यो कुरा साँच्चै सही हो। हामी आफ्नो नियन्त्रणमा भएको कुरामा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छौं, जुन हाम्रो आफ्नै मन र प्रतिक्रिया हो।

२. करुणा र मैत्री भावनाको अभ्यास: पीडामाथि विजय

कठिन व्यक्तिहरूसँग व्यवहार गर्ने अर्को शक्तिशाली बौद्ध रहस्य भनेको करुणा (Compassion) र मैत्री भावना (Loving-kindness) को अभ्यास गर्नु हो। यो सुन्दा अनौठो लाग्न सक्छ, विशेषगरी जब कसैले तपाईंलाई पीडा दिइरहेको हुन्छ। तर करुणाको अर्थ उनीहरूको खराब व्यवहारलाई स्वीकार्नु होइन, बरु उनीहरूको व्यवहार पछाडि लुकेको सम्भावित पीडालाई बुझ्ने प्रयास गर्नु हो।

उनीहरूको पीडालाई सम्झनुहोस्:

बौद्ध धर्मले सिकाउँछ कि क्रोध, घृणा वा कठोर व्यवहार प्रायः भित्री पीडा, डर, असुरक्षा वा अज्ञानताबाट उत्पन्न हुन्छ। जुन व्यक्तिले तपाईंलाई पीडा दिइरहेको छ, उसले आफैँ पनि कतै न कतै पीडा भोगिरहेको हुन सक्छ भन्ने सोच्नुहोस्। यसले तपाईंको मनमा उनीहरूप्रति केही सहानुभूति जगाउन मद्दत गर्छ।

मैत्री भावनाको ध्यान (Metta Meditation):

यो एउटा यस्तो अभ्यास हो जहाँ हामी आफू, आफूलाई मन पर्ने व्यक्ति, तटस्थ व्यक्ति, र अन्ततः आफूलाई मन नपर्ने व्यक्तिहरूका लागि पनि “उनीहरूको भलो होस्, उनीहरूले शान्ति पाऊन्, उनीहरू पीडाबाट मुक्त होऊन्” भनेर कामना गर्छौं। यो मानसिक अभ्यासले हाम्रो भित्री क्रोधलाई कम गर्न र शान्ति बढाउन मद्दत गर्छ।

आफ्नो सीमा निर्धारण गर्नुहोस्:

करुणाको अर्थ आफूलाई कुनै पनि दुर्व्यवहार सहन दिनु होइन। यसको अर्थ उनीहरूको पीडा बुझेर आफ्नो कल्याणको लागि स्वस्थ सीमाहरू स्थापना गर्नु हो। यदि कसैको व्यवहार तपाईंको लागि हानिकारक छ भने, उनीहरूप्रति करुणा राख्दै पनि तपाईंले आफूलाई जोगाउन कदम चाल्नुपर्छ। कहिलेकाहीँ दूरी कायम राख्नु नै सबैभन्दा उत्तम समाधान हुन्छ।

मलाई याद छ, एकपटक एकजना व्यक्तिले मसँग निकै नराम्रो व्यवहार गरेका थिए। सुरुमा मलाई असाध्यै रिस उठ्यो। तर मैले बौद्ध शिक्षालाई सम्झिएँ र सोचेँ, “सायद उहाँको जीवनमा केही ठूलो समस्या आइपरेको छ, जसले गर्दा उहाँ यति तनावमा हुनुहुन्छ।” यो विचारले मेरो रिसलाई धेरै हदसम्म कम गरिदियो र मलाई अझ शान्त भएर प्रतिक्रिया दिन मद्दत गर्‍यो।

३. अनित्यता र अनात्मको बोध: परिवर्तनलाई अङ्गीकार

बौद्ध धर्मका दुई महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरू—अनित्यता (Impermanence) र अनात्म (Non-self)—ले पनि कठिन परिस्थितिहरूको सामना गर्न मद्दत गर्छन्। अनित्यताको अर्थ संसारमा सबै कुरा क्षणिक र परिवर्तनशील छ; केही पनि सधैँ एकनास रहँदैन। अनात्मको अर्थ कुनै पनि वस्तु वा व्यक्तिको स्थायी, अपरिवर्तनीय ‘म’ वा ‘आत्मा’ हुँदैन।

सबै कुरा परिवर्तनशील छ:

तपाईंलाई असहज महसुस गराउने व्यक्ति, उसको व्यवहार, र तपाईंको मनमा उठेका क्रोध वा रिसका भावनाहरू—यी सबै क्षणिक छन्। आजको कठिन अवस्था भोलि नरहन सक्छ। यो बुझाइले हामीलाई वर्तमानको पीडामा धेरै नअल्झिन मद्दत गर्छ।

पहिचानमा नअल्झिनुहोस्:

हामी प्रायः मानिसहरूलाई ‘राम्रो’ वा ‘खराब’ को लेबल लगाउँछौं र उनीहरूलाई सधैँ त्यही रूपमा हेर्छौं। तर बौद्ध शिक्षाले सिकाउँछ कि मानिसहरू कुनै स्थिर वस्तु होइनन्। उनीहरूको व्यवहार विभिन्न परिस्थिति र कारणहरूले गर्दा परिवर्तन हुन सक्छ। उनीहरूलाई स्थायी रूपमा ‘कठिन व्यक्ति’ को रूपमा हेर्दा हामी आफैँलाई थप पीडा दिन्छौं।

कर्मको सिद्धान्त:

हरेक व्यक्तिको आ-आफ्नै कर्म हुन्छ र हरेक कार्यको परिणाम हुन्छ। हामी अरूको कर्मलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनौं, तर हामी आफ्नो कर्ममा ध्यान दिन सक्छौं। जब हामी सकारात्मक र दयालु कर्म गर्छौं, त्यसले हाम्रो आफ्नै जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ, चाहे अरूको व्यवहार जस्तोसुकै होस्।

यसको एउटा सरल उदाहरण खराब मौसम हो। हामी खराब मौसमलाई मन पराउँदैनौं, तर हामी त्यसलाई परिवर्तन गर्न सक्दैनौं। हामी केवल आफूलाई त्यसअनुसार ढाल्न सक्छौं। त्यसैगरी, हामी कठिन व्यक्तिहरूको व्यवहारलाई सधैँ परिवर्तन गर्न सक्दैनौं, तर हामी उनीहरूप्रति आफ्नो प्रतिक्रियालाई नियन्त्रण गर्न सक्छौं। यो बुझाइले हामीलाई शान्ति र स्वीकार भाव प्रदान गर्छ।

निष्कर्ष

अन्तमा, कठिन मानिसहरूसँग व्यवहार गर्ने बौद्ध रहस्यहरू कुनै जादुई सूत्र होइनन्, जसले रातारात सबैलाई परिवर्तन गरिदेओस्। बरु, यी हाम्रो भित्री मनलाई शान्त पार्ने र चुनौतीहरूको सामना गर्ने गहिरो अभ्यासहरू हुन्। आत्म-जागरूकता, करुणा, र अनित्यताको बुझाइ मार्फत हामी अरूको व्यवहारबाट उत्पन्न हुने तनावलाई कम गर्न सक्छौं र आफ्नो जीवनमा अझ बढी शान्ति, धैर्य र आनन्द ल्याउन सक्छौं। याद राख्नुहोस्, बाहिरी संसारलाई नियन्त्रण गर्नु असम्भव हुन सक्छ, तर तपाईंको भित्री संसार तपाईंको हातमा छ। यसलाई शान्तिपूर्ण बनाउने शक्ति तपाईंसँगै छ।