वज्र र घण्टी: प्रतीक मात्र होइन, गहिरो दर्शनको सामञ्जस्य

हाम्रो वरिपरि अनेकौं यस्ता प्रतीकहरू छन्, जसले साधारण वस्तुभन्दा परको गहिरो अर्थ बोकेका हुन्छन्। बौद्ध धर्म, विशेष गरी वज्रयान परम्परामा, वज्र र घण्टी दुई यस्ता शक्तिशाली प्रतीक हुन्, जसलाई हेर्दा यी केवल पूजाका सामग्री हुन् जस्तो लाग्न सक्छ। तर, यिनको प्रयोग र दार्शनिक महत्त्व बुझ्न थालेपछि हामी चकित पर्छौं। यी दुई वस्तु एक अर्काका पूरक हुन्, जसले अभ्यास र दर्शन दुवैमा द्वैतताको सुन्दर सामञ्जस्य प्रस्तुत गर्छन्। आउनुहोस्, आज हामी वज्र र घण्टीको माध्यमबाट जीवन र बुद्धत्वको यही गहिरो रहस्यमा डुबुल्की मारौं।

प्रतीकात्मक अर्थ: उपाय र प्रज्ञाको मिलन

बौद्ध दर्शनमा वज्र र घण्टी लाई क्रमशः पुरुष र स्त्री, सक्रियता र शून्यता, वा उपाय र प्रज्ञाका प्रतीकका रूपमा लिइन्छ। यिनको प्रतीकात्मकता निकै गहिरो छ:

वज्र (पुरुष प्रतीक):

• अभङ्गता र शक्ति: वज्रलाई संस्कृतमा ‘अभङ्ग’ भनिन्छ, जसको अर्थ हो ‘तोड्न नसकिने’। यो संसारका सबै कठिनाइ र अज्ञानतालाई काट्न सक्ने अटुट शक्ति र दृढताको प्रतीक हो। यसले पुरुषार्थ र सक्रियतालाई जनाउँछ।
• उपाय (कुशल विधि): वज्रले बुद्धत्व प्राप्तिका लागि आवश्यक पर्ने उपाय अर्थात् कुशल विधि र कर्महरूलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यसमा करुणा र अरूको हितका लागि गरिने सबै प्रयत्नहरू पर्छन्।
• अज्ञानको नाश: वज्रको तीखोपनले अज्ञानता र भ्रमलाई छेदन गर्छ, जसले सत्यको मार्ग प्रशस्त गर्दछ।

घण्टी (स्त्री प्रतीक):

• शून्यता र निःस्वभाव: घण्टीको ध्वनि आकाशमा फैलिन्छ र अन्तमा त्यसैमा विलीन हुन्छ। यो शून्यता को प्रतीक हो, जसले सबै कुराको वास्तविक प्रकृति खाली र सारविहीन छ भन्ने दर्शाउँछ।
• प्रज्ञा (परम ज्ञान): घण्टीले प्रज्ञा अर्थात् परम ज्ञान वा बोधलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यो समझदारी, अन्तर्दृष्टि र शून्यताको प्रत्यक्ष अनुभव हो।
• जागरूकताको आह्वान: घण्टीको मधुर ध्वनिले साधकलाई ध्यान भङ्ग भएको अवस्थाबाट जागरूकता मा फर्किन प्रेरित गर्छ, जसरी मन्दिरको घण्टीले मानिसहरूलाई पूजाका लागि बोलाउँछ।

मेरो आफ्नै अनुभवमा, कुनै गुम्बामा वज्र र घण्टीको संयुक्त ध्वनि सुन्दा मनमा एक प्रकारको गहिरो शान्ति र एकाग्रताको भाव उत्पन्न हुन्छ। त्यो केवल ध्वनि मात्र नभएर, यस्तो लाग्छ, मानौं एक अदृश्य ऊर्जाले मलाई भित्रैदेखि स्पर्श गरिरहेको छ।

अभ्यासमा सामञ्जस्य: उपाय र प्रज्ञाको अटुट सम्बन्ध

बौद्ध अनुष्ठानहरूमा वज्र र घण्टी सधैं सँगसँगै प्रयोग गरिन्छ। साधकले दाहिने हातमा वज्र र देब्रे हातमा घण्टी समात्छ। यो प्रयोग आफैंमा एउटा गहिरो दर्शन हो:

• दाहिने हात (वज्र): दाहिने हात सक्रियता र कर्मको प्रतीक हो। वज्र समात्नुको अर्थ हो, दया र करुणा लाई व्यवहारमा उतार्नु र अरूको हितका लागि सक्रिय रहनु। यो उपाय को अभ्यास हो।
• देब्रे हात (घण्टी): देब्रे हात ज्ञान र ग्रहणशीलताको प्रतीक हो। घण्टी समात्नुको अर्थ हो, सबै कुराको शून्यता र अस्थिरतालाई बुझ्नु र प्रज्ञा को विकास गर्नु।
• अविभाज्य सम्बन्ध: जब वज्र र घण्टी सँगै बजाइन्छ, तब यसले उपाय र प्रज्ञा को अविभाज्य एकतालाई जनाउँछ। बुद्धत्व प्राप्तिका लागि यी दुवैको संयुक्त अभ्यास अनिवार्य छ। ज्ञानविनाको उपाय अन्धो हुन्छ भने उपायविनाको ज्ञान निष्क्रिय हुन्छ। यी दुईको मिलनबाट मात्र पूर्ण बोध सम्भव छ। उदाहरणका लागि, अभिषेक वा पूजा गर्दा लामाहरूले एकसाथ वज्र र घण्टी हल्लाएर मन्त्र उच्चारण गर्छन्, जसले विधि र ज्ञानको एकतालाई प्रतीकात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्छ।

दर्शनको गहिराइ: द्वैतबाट अद्वैततर्फ

वज्र र घण्टीले दर्शनमा अझ गहिरो द्वैतताको प्रतिनिधित्व गर्छन्, जुन अन्ततः अद्वैततामा परिणत हुन्छ:

• शून्यता र करुणा: घण्टीले शून्यता को दार्शनिक अवधारणालाई प्रतिनिधित्व गर्छ, जुन सबै कुराको वास्तविक प्रकृति हो। वज्रले करुणा लाई जनाउँछ, जुन शून्यताको बोधबाटै उत्पन्न हुन्छ। यो दर्शनले भन्छ कि वास्तविक बोध केवल शून्यता बुझेर मात्र हुँदैन, बरु त्यो बुझाइलाई सबै प्राणीप्रति असीमित दया मा परिणत गर्नुपर्छ।
• सांवृतिक र परमार्थ सत्य: वज्रले संसारको सांवृतिक सत्य (सापेक्षिक सत्य) र यसका क्रियाकलापहरूलाई दर्शाउँछ भने घण्टीले परमार्थ सत्य र निर्वाण लाई सङ्केत गर्छ। दुवैलाई एकसाथ राख्नुको अर्थ हो कि सांसारिक क्रियाकलापहरू परम सत्यको बोधको माध्यम बन्न सक्छन् र परम सत्यले सांसारिक कार्यहरूलाई अर्थपूर्ण बनाउँछ।
• द्वैतताबाट अद्वैततातर्फ: यी दुई प्रतीकहरूले बाहिरी रूपमा द्वैतता देखाए पनि, यिनको अन्तिम लक्ष्य भनेको सबै द्वैतहरूलाई पार गरेर अद्वैतता को स्थितिमा पुग्नु हो, जहाँ कुनै भेद रहँदै