सुजाताको खीर र मध्यम मार्गको खोज: जीवनको सन्तुलन

जीवनमा सन्तुलनको खोजी मानिसको एक शाश्वत यात्रा हो। कहिलेकाहीँ हामी कुनै एउटा कुरामा यति गहिरिएर लाग्छौं कि जीवनका अन्य महत्त्वपूर्ण पक्षहरूलाई पूरै बिर्सिदिन्छौं। यही यात्रामा एउटा सुन्दर र गहिरो अर्थ बोकेको कथा छ – सिद्धार्थ गौतम र सुजाताले चढाएको खीरको कथा। यो एक यस्तो क्षण थियो, जसले कठोर तपस्यामा लीन एक साधकलाई बुद्धत्वतर्फ डोर्‍यायो, जुन मार्गलाई ‘मध्यम मार्ग’ भनिन्छ। आउनुहोस्, यो पौराणिक कथाले आजको हाम्रो जीवनमा कसरी सान्दर्भिकता राख्छ भन्नेबारे चर्चा गरौँ।

अति तपस्याको निरर्थकता र सुजाताको खीरको महत्त्व

बुद्धत्व प्राप्तिको खोजीमा राजकुमार सिद्धार्थले राजसी सुखसयल त्यागेर कठोर तपस्याको मार्ग रोजे। उनले वर्षौंसम्म भोक, प्यास र शारीरिक कष्ट सहे। उनको शरीर यति कमजोर भइसकेको थियो कि त्यो सुकेको काठजस्तै देखिन्थ्यो। उनी जीवन र मृत्युको दोसाँधमा थिए, तर पनि उनले ज्ञान प्राप्त गर्न सकेका थिएनन्। यसले उनलाई एउटा महत्त्वपूर्ण पाठ सिकायो: शरीरलाई गरिने अति कठोरताले ज्ञान दिँदैन, बरु तन र मनलाई थकाएर क्षीण बनाउँछ।

ठीक यही समयमा, सुजाता नामकी एक युवतीले बोधि वृक्षमुनि ध्यान गरिरहेका सिद्धार्थलाई श्रद्धापूर्वक खीर अर्पण गरिन्। यो खीर उनका लागि केवल भोजन मात्र थिएन, बरु जीवन र आशाको प्रतीक थियो। खीर ग्रहण गरेपछि सिद्धार्थको शरीरमा ऊर्जा फर्कियो, मनमा शान्ति छायो र उनले पहिलो पटक आफूले रोजेको मार्ग गलत रहेको बोध गरे। मेरो आफ्नो जीवनमा पनि यस्तै एउटा क्षण आएको थियो, जब म काममा यति धेरै डुबेको थिएँ कि बिरामी परेपछि मात्र मैले विश्रामको महत्त्व बुझेँ। कहिलेकाहीँ हामी चरम सीमामा नपुग्दासम्म सन्तुलनको मूल्य बुझ्दैनौं।

• सिद्धार्थको अति कठोर तपस्याले उनलाई ज्ञानभन्दा पनि शारीरिक दुर्बलतातिर धकेल्यो।
• सुजाताको खीरले उनलाई शरीरलाई पोषण दिनुको महत्त्व बोध गरायो।
• यो घटनाले उनलाई चरम सुख र चरम दुःख दुवै त्याग्नुपर्छ भन्ने ज्ञान दियो।

मध्यम मार्गको जन्म र यसको अर्थ

सुजाताको खीर ग्रहण गरेपछि सिद्धार्थले ‘मध्यम मार्ग’ को अवधारणालाई आत्मसात् गरे। यो मार्ग न त अत्यधिक भोग-विलासमा लिप्त हुनु हो, न त शरीरलाई अनावश्यक कष्ट दिनु हो। यो त दुई चरम बिन्दुहरूबीचको सन्तुलित बाटो हो। मध्यम मार्गको अर्थ बुद्धले ज्ञान प्राप्त गर्न चुनेको बाटो मात्र होइन, बरु जीवनका हरेक पक्षमा सन्तुलन खोज्नु हो। यसका मुख्य विशेषताहरू यस प्रकार छन्:

• अतिभोगबाट बच्नु: सांसारिक सुख-भोगमा पूर्ण रूपमा डुब्नुले अन्ततः दुःख र असन्तुष्टि नै निम्त्याउँछ।
• अतिकष्टबाट टाढा रहनु: शरीरलाई कष्ट दिनु वा आधारभूत आवश्यकताहरूबाट वञ्चित राख्नुले ज्ञानको ढोका खोल्दैन।
• सन्तुलित जीवनशैली: मन र शरीर दुवैलाई स्वस्थ राख्ने, आवश्यक कुराहरूमा ध्यान दिने र अनावश्यक कुराहरू त्याग्ने।
• विवेकपूर्ण निर्णय: भावनामा बगेर वा अरूको देखासिकीमा नभई विवेक र बुद्धिको प्रयोग गरी जीवनका निर्णयहरू लिने।

यही मार्गले सिद्धार्थलाई शारीरिक बलका साथै मानसिक स्पष्टता प्रदान गर्‍यो, जसकारण उनले बोधि वृक्षमुनि बसेर बुद्धत्व प्राप्त गर्न सफल भए।

आजको जीवनमा मध्यम मार्गको सान्दर्भिकता

आजको व्यस्त र प्रतिस्पर्धात्मक संसारमा मध्यम मार्गको दर्शन पहिलेभन्दा पनि बढी सान्दर्भिक छ। हामी प्रायः दुईमध्ये कुनै एक चरम बिन्दुतिर ढल्किरहेका हुन्छौं: कि त हामी काममा यति धेरै डुब्छौं कि व्यक्तिगत जीवन पूरै बिर्सन्छौं, कि त आलस्यमा समय बर्बाद गर्छौं। मध्यम मार्गले हामीलाई यी दुवै अतिबाट बच्न सिकाउँछ।

• कार्य-जीवन सन्तुलन (Work-Life Balance): न त दिनरात काममा मात्रै खट्नु, न त कामबाट पूरै विमुख हुनु। काम र व्यक्तिगत जीवनबीच सामञ्जस्य कायम राख्नु।
• आहार र स्वास्थ्य: न त अत्यधिक खानु, न त आफूलाई भोकै राख्नु। सन्तुलित र पौष्टिक आहार लिनु।
• डिजिटल सन्तुलन: सामाजिक सञ्जालमा पूरै हराउनु पनि गलत हो, र प्रविधिबाट पूरै टाढिनु पनि असम्भव छ। यसको सन्तुलित र विवेकपूर्ण प्रयोग गर्नु।
• मानसिक स्वास्थ्य: न त हरेक कुरामा अत्यधिक चिन्तित हुनु, न त हरेक समस्यालाई बेवास्ता गर्नु। यथार्थवादी भएर समस्याहरूको सामना गर्नु।

मध्यम मार्गले हामीलाई दिगो खुशी र शान्तिको बाटो देखाउँछ। यो कुनै सजिलो बाटो होइन, तर निरन्तर अभ्यास र आत्म-अवलोकनबाट हामी यो सन्तुलन अवश्य पत्ता लगाउन सक्छौं।

निष्कर्ष

सुजाताले चढाएको खीर केवल एक साधारण भोजन थिएन, यो त मानव इतिहासकै एउटा महत्त्वपूर्ण मोड थियो। यसले सिद्धार्थ गौतमलाई आफ्नो कठोर तपस्याको निरर्थकता बोध गराई सही मार्ग पहिल्याउन मद्दत गर्‍यो, जसको फलस्वरूप उनी ‘बुद्ध’ बने। यो कथाले हामीलाई सधैं स्मरण गराउँछ कि जीवनमा कुनै पनि कुराको अति गर्नु उचित हुँदैन। चाहे त्यो सुख होस् वा दुःख, काम होस् वा आराम, हरेक कुरामा सन्तुलन कायम राख्नु नै बुद्धिमत्ता हो। आफ्नो जीवनमा पनि हामीले आफ्नो ‘सुजाताको खीर’ खोज्नुपर्छ—त्यो क्षण वा त्यो बोध, जसले हामीलाई मध्यम मार्गमा फर्कन र वास्तविक शान्ति प्राप्त गर्न मद्दत गरोस्। अन्ततः, जीवनको सुन्दरता यसको सन्तुलनमा नै लुकेको हुन्छ।