बोधिधर्मको कथा: जेनलाई चीनमा ल्याउने भिक्षु

इतिहासका पानाहरू पल्टाउँदा हामीले यस्ता केही व्यक्तित्वहरू भेट्छौँ, जसले समयको धारा नै परिवर्तन गरिदिए। बोधिधर्म पनि यस्तै एक अलौकिक पात्र हुन्, जसलाई चीनमा जेन बुद्ध धर्मको संस्थापक मानिन्छ। उनी एक भिक्षु मात्र थिएनन्, बरु एउटा सिद्धान्तका प्रतीक थिए जसले मानिसलाई बाहिरी आडम्बरभन्दा भित्री चेतनामा केन्द्रित हुन सिकायो। आज, हामी तिनै महान् भिक्षु बोधिधर्मको अविश्वसनीय यात्रा र उनको विरासतको बारेमा खोजी गर्नेछौँ, जसले कसरी भारतबाट चीनसम्म जेनको ज्योति फैलाए।

भारतदेखि चीनसम्मको कठिन यात्रा

बोधिधर्मको जीवनको प्रारम्भिक चरणबारे धेरै निश्चित जानकारीहरू उपलब्ध छैनन्, तर किंवदन्ती अनुसार उनी दक्षिण भारतका एक राजकुमार थिए, जसले पछि बुद्ध धर्म अपनाए। उनी महात्मा बुद्धको २८औँ उत्तराधिकारी र महाकाश्यपको प्रत्यक्ष शिष्य परम्पराका अन्तिम भारतीय गुरु मानिन्छन्। उनको मनमा एउटा गहिरो जिज्ञासा थियो: बुद्ध धर्मको सारलाई कसरी सबैभन्दा शुद्ध रूपमा फैलाउन सकिन्छ?

यही जिज्ञासाले उनलाई एउटा महत्त्वपूर्ण निर्णयतर्फ धकेल्यो:

आध्यात्मिक यात्राको प्रेरणा: चीनमा बुद्ध धर्म त पुगिसकेको थियो, तर बोधिधर्मले त्यहाँको अभ्यासलाई अझ गहन र वास्तविक बनाउन आवश्यक ठाने। उनले देखे कि चीनमा बुद्ध धर्म कर्मकाण्ड र ग्रन्थहरूमा बढी केन्द्रित थियो, जबकि उनको चाहना प्रत्यक्ष अनुभव र ध्यानमा आधारित थियो।
सागरको चुनौती: छैटौँ शताब्दीको सुरुतिर बोधिधर्मले एउटा सानो डुङ्गामा अनिश्चित र जोखिमपूर्ण समुद्री यात्रा सुरु गरे। यो यात्रा महिनौँ लामो थियो र प्राकृतिक प्रकोप तथा अन्य खतराहरूले भरिएको थियो। मेरो विचारमा, यस्तो यात्राको कल्पना गर्दा नै हामीलाई बोधिधर्मको दृढ संकल्प र अदम्य साहसको अनुभूति हुन्छ। आजको सहज यात्रासँग तुलना गर्दा यो अकल्पनीय लाग्छ।
जेनको बीज: उनको उद्देश्य चीनमा नयाँ सम्प्रदाय स्थापना गर्नु थिएन, बरु बुद्ध धर्मको मौलिक ध्यान अभ्यास (संस्कृतमा ‘ध्यान’ र चिनियाँमा ‘चान’, जापानीमा ‘जेन’) लाई पुनर्जीवित गर्नु थियो।

जेनको आगमन र शाओलिन मन्दिरमा नौ वर्षको पर्खाइ

करिब ५२० ईस्वीतिर बोधिधर्म चीनको गुआङझाउ प्रान्तमा आइपुगे। उनको पहिलो भेट तत्कालीन लियाङ वंशका सम्राट वु (Emperor Wu of Liang) सँग भयो। सम्राट वु एक धर्मात्मा राजा थिए र उनले बुद्ध धर्मको प्रचारका लागि ठूलो मात्रामा मन्दिरहरू निर्माण गराएका थिए। उनले बोधिधर्मलाई गर्वका साथ सोधे, “मैले बुद्ध धर्मको लागि यति धेरै काम गरेको छु, यसबाट मलाई कति पुण्य प्राप्त होला?”
बोधिधर्मको उत्तर चकित पार्ने खालको थियो: “कुनै पुण्य छैन!”
यो उत्तरले सम्राटलाई विस्मित पार्यो। बोधिधर्मले बुझाउन चाहेका थिए कि साँचो धर्म अभ्यास स्वार्थरहित हुनुपर्छ, र पुण्यको हिसाबकिताब गर्नु नै यसको सार होइन। जेनको सार भनेको सबै प्रकारका बाहिरी लाभ वा पहिचानको चाहनाबाट मुक्त हुनु हो।

सम्राट वुसँगको मतभेदपछि बोधिधर्म उत्तरतिर लागे र हेनान प्रान्तको शाओलिन मन्दिर (Shaolin Temple) पुगे। यहाँ उनले आफ्नो जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अध्याय सुरु गरे:

भित्ता हेरेर ध्यान: शाओलिन मन्दिरमा उनले एउटा गुफामा प्रवेश गरे र नौ वर्षसम्म भित्तातिर फर्केर (wall-gazing meditation) गहन ध्यानमा बसे। यसलाई चिनियाँमा ‘Bìguān’ भनिन्छ। यो उनका लागि संसारबाट विच्छेद भएर आफ्नो मनको गहिराइमा प्रवेश गर्ने समय थियो। यो कुनै बाहिरी प्रदर्शन थिएन, बरु आत्मबोधको लागि कठोर साधना थियो।
जेनको सार: यो नौ वर्षको अवधिले जेन परम्पराको अदृश्य मनबाट मनमा ज्ञानको हस्तान्तरण (mind-to-mind transmission) को महत्त्वलाई जोड दियो। उनले देखाए कि बुद्धत्व ग्रन्थहरू पढ्ने वा कर्मकाण्ड गर्ने भन्दा पनि सीधा अनुभव र आत्मनिरीक्षणबाट प्राप्त हुन्छ।
मार्शल आर्टको उत्पत्ति: यो पनि भनिन्छ कि बोधिधर्मले शाओलिनका भिक्षुहरूलाई ध्यानको समयमा निदाउनबाट रोक्न र शारीरिक रूपमा स्वस्थ राख्नका लागि केही शारीरिक अभ्यासहरू सिकाए, जुन पछि शाओलिन कुङ फुको आधार बन्यो। यो जेन अभ्याससँगै शारीरिक अनुशासनको पनि प्रतीक हो।

जेनको विरासत र बोधिधर्मको अमर सन्देश

बोधिधर्मले चीनमा जे जसरी जेनलाई स्थापित गरे, त्यसले चिनियाँ संस्कृति र आध्यात्मिकतामा गहिरो प्रभाव पार्यो। जेन बुद्ध धर्मले ग्रन्थहरू, मूर्तिहरू वा बाहिरी कर्मकाण्डहरूभन्दा तत्काल ज्ञान र आत्म-जागरूकतालाई जोड दिन्छ। यसको मूल सन्देश सरल छ:

सत्य आफ्नै भित्र छ: बाहिरी खोजीमा भन्दा आफ्नो मनभित्र हेर्नुपर्छ।
प्रत्यक्ष अनुभव: बुद्धत्व सिद्धान्तहरू पढ्ने कुरा होइन, बरु अनुभव गर्ने कुरा हो।
सरलता र अनुशासन: अनावश्यक जटिलता त्यागेर सरल र अनुशासित जीवन जिउनुपर्छ।

बोधिधर्मको कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि साँचो परिवर्तन र ज्ञान बाहिरी शक्ति वा धनबाट आउँदैन, बरु आफ्नै भित्री दृढता र निरन्तर प्रयासबाट आउँछ। आज पनि जेन बुद्ध धर्म विश्वभर लाखौँ मानिसहरूका लागि प्रेरणाको स्रोत बनेको छ, जसले शान्ति र आत्मबोधको मार्ग खोजिरहेका छन्। बोधिधर्म केवल एक भिक्षु थिएनन्; उनी एक जीवित किंवदन्ती हुन् जसको शिक्षाले आज पनि हाम्रो चेतनालाई आलोकित गरिरहेको छ। उनको यात्राले हामीलाई सिकाउँछ कि साँचो शक्ति धैर्यता र भित्री शान्तिमा निहित हुन्छ।

बोधिधर्मको कथा: जेनलाई चीनमा ल्याउने भिक्षु