मारसँगको महायुद्ध: बुद्धको आफ्नै मनको राक्षस

मारसँगको महायुद्ध: बुद्धको आफ्नै मनको राक्षस

हाम्रो जीवनयात्रामा यस्ता मोडहरू बारम्बार आउँछन्, जहाँ हामीले ठूला चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्छ—चाहे ती बाहिरबाट आएका हुन् वा हाम्रै मनभित्रबाट उठेका हुन्। तर के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, बुद्धले बोधिज्ञान प्राप्त गर्नुअघि कस्तो अदृश्य तर भीषण युद्ध जित्नुभयो होला? यो कुनै बाहिरी शत्रुसँगको लडाइँ थिएन, बरु उहाँको आफ्नै मनको गहिराइमा लुकेका विकारहरूसँगको महायुद्ध थियो, जसलाई बौद्ध दर्शनमा ‘मार’ भनिन्छ।

आज हामी यसै मार र बुद्धको मनभित्रको यो शक्तिशाली लडाइँबारे चर्चा गर्नेछौं। यो केवल एउटा पौराणिक कथा मात्र होइन, बरु हामी सबैको दैनिक जीवनमा सामना गर्नुपर्ने मनका शत्रुहरूलाई बुझ्ने र जित्ने एउटा महान् प्रतीक हो।

मार को हो? बुद्धको अन्तिम परीक्षा

बौद्ध धर्ममा ‘मार’ लाई कुनै दुष्ट आत्माको रूपमा मात्र नभई, हाम्रो अज्ञानता, आसक्ति (मोह), र द्वेष (क्रोध) को समग्र प्रतिनिधिको रूपमा बुझिन्छ। यो त्यो शक्ति हो जसले हामीलाई सत्यको साक्षात्कार गर्नबाट रोक्छ र सांसारिक सुख-दुःखको चक्रमा अल्झाइरहन्छ। जब बुद्ध बोधि वृक्षमुनि ध्यानमा लीन भई बोधिज्ञान प्राप्तिको संघारमा हुनुहुन्थ्यो, तब मारले उहाँलाई विभिन्न रूपमा विचलित पार्न खोज्यो। यो मारको बुद्धप्रतिको ईर्ष्या मात्र थिएन, बरु यो बुद्धको अन्तिम र सबैभन्दा कठिन आन्तरिक परीक्षा थियो।

• मोह र आसक्तिको प्रतीक: मारले आफ्ना सुन्दर छोरीहरू (तृष्णा, रति र अरति) लाई पठाएर बुद्धको ध्यान भङ्ग गर्न खोज्यो। यी कामुकता र सांसारिक वासनाका प्रतीक थिए। यो बुद्धको इन्द्रियहरूलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमताको परीक्षण थियो।
• भय र क्रोधको प्रतीक: मारले डरलाग्दा सेना र शस्त्रअस्त्र लिएर बुद्धलाई त्रसित पार्न खोज्यो, जसले भय, हिंसा र क्रोधको प्रतिनिधित्व गर्दछ। यो बुद्धको निर्भयता र अटल शान्तिको परीक्षा थियो।
• शंका र आत्म-अविश्वासको प्रतीक: मारले बुद्धको सत्यको खोजीमाथि नै प्रश्न उठायो, उहाँलाई आफ्नो बाटो सही छ कि छैन र आफू ज्ञान प्राप्तिका लागि योग्य छु कि छैन भनेर सोच्न बाध्य बनायो। यो बुद्धको दृढ संकल्प र आત્મविश्वासको परीक्षण थियो।

मेरो आफ्नै जीवनमा पनि, जब म कुनै महत्त्वपूर्ण निर्णय लिन्छु वा कुनै नयाँ काम सुरु गर्छु, तब यस्तै आन्तरिक प्रतिरोधको सामना गर्छु। मेरो मनमा ‘के यो सम्भव छ र?’, ‘यो धेरै गाह्रो छ’, ‘पछि गरौँला नि’ जस्ता विचारहरू आउँछन्। यी सबै मेरो आफ्नै मनभित्रको ‘मार’ का स्वरूपहरू हुन्।

बुद्धको प्रतिकार: ध्यान, करुणा, र सचेतनाको शक्ति

मारले जतिसुकै प्रहार गरे पनि, बुद्धले त्यसको जवाफ कसरी दिनुभयो, त्यो नै यस कथाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। उहाँले हिंसाको जवाफ हिंसाले दिनुभएन, न त उहाँ भागेर कतै जानुभयो। बरु, उहाँले आफ्नो सचेतना र करुणाको अपार शक्तिको प्रयोग गर्नुभयो।

• अडिग सचेतना र ध्यान: बुद्ध आफ्नो ध्यानबाट एक इन्च पनि विचलित हुनुभएन। उहाँले मारका सबै प्रलोभन र धम्कीहरूलाई आकाशमा बादल आए-गए झैँ साक्षीभावले हेर्नुभयो, तर तिनीहरूमा अल्झिनुभएन। यो मारको शक्तिलाई स्वीकार गर्ने, तर त्यसबाट प्रभावित नहुने महान् शिक्षा हो।
• असीमित करुणा: बुद्धले मार र उसका सेनाहरूलाई समेत करुणाभावले हेर्नुभयो। उहाँले बुझ्नुभयो कि उनीहरूका सबै कार्यहरू अज्ञानता र sufrimiento (दुःख) बाटै उत्पन्न भएका हुन्।
• पृथ्वीलाई साक्षी राख्नु: जब मारले बुद्धलाई ‘तिमीले बोधिज्ञान प्राप्त गर्ने अधिकार छैन, त्यसको साक्षी को छ?’ भनेर चुनौती दियो, तब बुद्धले आफ्नो दाहिने हातले पृथ्वीलाई छुनुभयो। उहाँले आफ्नो अनगिन्ती जन्मका पुण्य कर्महरूको साक्षी यो पृथ्वीलाई नै राख्नुभयो। यो ‘भूमिस्पर्श मुद्रा’ बुद्धको दृढ संकल्प र सत्यप्रतिको अटुट निष्ठाको जीवन्त प्रतीक हो।
• यही अडान र भित्री शक्तिले अन्तत : मारलाई पराजित गर्‍यो। मारका सेनाहरू तितरबितर भए, र बुद्धले पूर्ण बोधिज्ञान प्राप्त गर्नुभयो।

हामी र हाम्रो ‘मार’

बुद्धको मारसँगको युद्धको कथा हजारौं वर्ष पुरानो भए पनि, यसको प्रासंगिकता आज पनि उत्तिकै छ। हामी सबैको मनभित्र हाम्रो आफ्नै ‘मार’ लुकेको हुन्छ। त्यो हो हाम्रो:

1. “भोलि गरौँला” भन्ने हाम्रो आलस्य।
2. “म यो गर्न सक्दिनँ” भन्ने हाम्रो डर र आत्म-शंका।
3. अरूको प्रगति देखेर हुने ईर्ष्या र द्वेष।

विगतका गल्तीमा पछुताउने र भविष्यको चिन्तामा डुब्ने हाम्रो मनको भट्काव।

बुद्धको उदाहरणबाट हामीले सिक्नुपर्ने कुरा के हो भने, यी आन्तरिक शत्रुहरूलाई पराजित गर्न बाहिरी हतियार चाहिँदैन। बरु, हामीले सचेतना (Mindfulness), आत्मनिरीक्षण, र करुणाको अभ्यास गर्नुपर्छ। जब हामी आफ्नो मनका यी ‘राक्षसहरू’लाई चिन्न थाल्छौं र तिनीहरूलाई बिना कुनै निर्णय अवलोकन गर्छौं, तब तिनीहरूको शक्ति आफैँ कम हुँदै जान्छ।

निष्कर्ष

मारसँगको युद्ध बुद्धको जीवनको एउटा घटना मात्र नभएर, हरेक व्यक्तिको आध्यात्मिक यात्राको एक गहिरो प्रतीक हो। बोधिज्ञान वा साँचो शान्ति बाहिर कतै छैन, यो हाम्रो आफ्नै मनभित्र छ। यसलाई प्राप्त गर्न हामीले हाम्रै मनका विकारहरू, हाम्रै ‘मार’ सँगको युद्ध जित्नुपर्छ। यो युद्ध दैनिक चल्छ, तर प्रत्येकपटक हामीले आफ्नो भित्री शक्ति र सचेतनाको प्रयोग गर्‍यौं भने, हामी बुद्धकै मार्गमा अगाडि बढ्न सक्छौं।

आफ्नो भित्रको मारलाई चिनौँ, र त्यसलाई घृणाले होइन, करुणा र प्रज्ञाले जितौँ।