छ लोकको भ्रमण: तपाईँको मनको बौद्ध नक्सा

छ लोकको भ्रमण: तपाईँको मनको बौद्ध नक्सा – आफैँलाई चिन्न एउटा यात्रा

हामी सबैको जीवनमा यस्ता क्षणहरू आउँछन्, जब हामी असीमित खुसी र आनन्दमा डुबेका हुन्छौँ, लाग्छ हामी आकाशमा उडिरहेका छौँ। तर, अर्को पलमै हामी निराशाको गहिरो खाडलमा खस्न पुग्छौँ, जहाँबाट बाहिर निस्कन असम्भव लाग्छ। कहिलेकाहीँ त हामी यति लोभी हुन्छौँ कि जति पाए पनि नपुग्ने भइदिन्छ, कहिले ईर्ष्या र प्रतिस्पर्धाले हाम्रो मनलाई खाइदिन्छ। बौद्ध दर्शनले यी सबै मानसिक अवस्थाहरूलाई बुझाउन एउटा अचम्मको नक्सा दिएको छ: छ लोक (षड्गति)। यो कुनै भौगोलिक स्थानको भ्रमण होइन, बरु तपाईँको आफ्नै मनको गहिराइमा गरिने एउटा यात्रा हो। यसले हामीलाई हाम्रो भावना, विचार र व्यवहारका ढाँचाहरू बुझ्न मद्दत गर्छ।

छ लोक: भौतिक नभई मानसिक संसार

बौद्ध दर्शनमा वर्णन गरिएका छ लोकहरूलाई अक्सर गलत तरिकाले शारीरिक वा भौतिक स्थानको रूपमा बुझिन्छ। तर, ती वास्तवमा हामीले अनुभव गर्ने विभिन्न मानसिक अवस्थाहरू र अस्तित्वका ढाँचाहरू हुन्। बुद्धले हामीलाई बुझाउन खोज्नुभएको हो कि कसरी हाम्रा कर्म (विचार, वचन र कार्य) ले हामीलाई यी विभिन्न “लोक” वा अवस्थाहरूमा धकेल्छन्। यो संसार (संसार) को निरन्तर चक्र हो, जहाँ हामी अज्ञानता, तृष्णा र घृणाका कारण बारम्बार घुमिरहन्छौँ। यी छ लोकहरू हुन्:

देव लोक (God Realm): असीमित सुख, विलासिता र गर्वको अवस्था। यहाँ दुःखको अनुभव नहुने हुनाले मोक्षको लागि प्रयास गर्ने प्रेरणा कम हुन्छ।
असुर लोक (Demi-God Realm): ईर्ष्या, प्रतिस्पर्धा र शक्ति संघर्षले भरिएको अवस्था। यहाँ अरूसँग आफूलाई तुलना गर्ने र विजय प्राप्त गर्न खोज्ने प्रवृत्ति हावी हुन्छ।
मनुष्य लोक (Human Realm): सुख र दुःख दुवैको सन्तुलित अनुभव हुने लोक। यहाँ ज्ञान प्राप्त गर्ने र मोक्षको मार्गमा अगाडि बढ्ने सबैभन्दा उत्तम अवसर प्राप्त हुन्छ।
पशु लोक (Animal Realm): अज्ञानता, सहज प्रवृत्ति (instinct) र आधारभूत आवश्यकताहरूमा मात्रै केन्द्रित हुने अवस्था। यहाँ चेतनाको स्तर कम हुन्छ।
प्रेत लोक (Hungry Ghost Realm): अतृप्त इच्छा, लोभ र तृष्णाले ग्रस्त अवस्था। जति पाए पनि सन्तुष्ट नहुने, भित्रबाट खालीपनको अनुभव गर्ने।
नरक लोक (Hell Realm): तीव्र क्रोध, घृणा, भय र पीडाले भरिएको अवस्था। यो मनको अन्धकार र निराशाले घेरिएको गहिरो अवस्था हो।

यो कुनै बाहिरी नरक वा स्वर्ग होइन, बरु हाम्रो आफ्नै मनभित्र सिर्जना हुने अनुभवहरू हुन्। हामी एकै दिनमा पनि यी विभिन्न लोकहरूको अनुभव गर्न सक्छौँ।

हरेक लोक र हाम्रो मनको अवस्था: दैनिक जीवनका उदाहरणहरू

यी छ लोकहरूलाई दैनिक जीवनमा कसरी अनुभव गरिन्छ भन्ने बुझ्न निकै रोचक हुन्छ।

* देव लोक (God Realm) को अनुभव: कल्पना गर्नुहोस्, तपाईँले लामो समयदेखि मेहनत गरेको कुनै प्रोजेक्टमा ठूलो सफलता पाउनुभयो, वा चिट्ठा पर्नुभयो। त्यो बेलाको असीमित आनन्द, खुसी र आत्मविश्वास देव लोकको अनुभव जस्तै हुन्छ। यस्तो बेला हामी संसारका सबै चिन्ता बिर्सेर आफूलाई सबैभन्दा शक्तिशाली र भाग्यशाली ठान्छौँ। तर, यो क्षणिक हुन्छ। यसले कहिलेकाहीँ घमण्ड र अति आत्मविश्वास पनि ल्याउन सक्छ, जसले गर्दा हामी आत्मसन्तुष्ट बन्छौँ र आफ्नो विकासका लागि प्रयास गर्न छोड्छौँ।
नरक लोक (Hell Realm) को अनुभव: कहिलेकाहीँ हामी यति क्रोधित वा निराश हुन्छौँ कि मानौँ भित्रैदेखि जलिरहेका छौँ। कसैले हामीलाई सानो कुरामा गाली गर्दा वा हाम्रो अपेक्षा पूरा नहुँदा हामीले महसुस गर्ने तीव्र क्रोध, आत्म-घृणा वा पश्चाताप नरक लोकको अनुभव हो। यो अवस्थामा हाम्रो मन पीड़ा र रिसले भरिएको हुन्छ, जसले हामीलाई बाहिर निस्कनै दिँदैन।
प्रेत लोक (Hungry Ghost Realm) को अनुभव: यो लोकको प्रमुख विशेषता हो अतृप्त तृष्णा। तपाईँले कहिल्यै सामाजिक सञ्जालमा घण्टौँसम्म स्क्रोल गरिरहनुभएको छ, जबकि तपाईँलाई अरू महत्त्वपूर्ण काम गर्नुपर्ने थियो? वा, चाहेको जति सामान किने पनि अझै केही न केही नपुगेको महसुस गरिरहनुभएको छ? यो प्रेत लोकको लक्षण हो। हामी जतिसुकै प्राप्त गरे पनि सन्तुष्ट हुँदैनौँ, सधैँ केही न केहीको खोजीमा हुन्छौँ, जसले भित्रबाट खालीपनको अनुभूति गराउँछ।
मनुष्य लोक (Human Realm) को महत्त्व: यी सबै लोकहरूमध्ये मनुष्य लोकलाई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। किनभने यहाँ दुःख र सुख दुवैको सन्तुलित अनुभव हुन्छ। दुःखले हामीलाई परिवर्तनको लागि प्रेरित गर्छ भने, सुखले हामीलाई काम गर्ने ऊर्जा दिन्छ। म आफैँले पनि महसुस गरेको छु कि जीवनका उतारचढावहरूले नै मलाई सिक्ने र अगाडि बढ्ने अवसर दिएका छन्। यो लोकमा नै हामीसँग आफ्नो कर्मको परिणाम बुझ्ने र मुक्ति प्राप्तिको लागि प्रयास गर्ने क्षमता हुन्छ।

यो नक्साको महत्त्व: मुक्तिको मार्ग

छ लोकको यो बौद्ध नक्सा बुझ्नुको मुख्य उद्देश्य भनेको हामीलाई आफूभित्र चलिरहेका मानसिक अवस्थाहरूको बारेमा गहिरो सचेतना (awareness) प्रदान गर्नु हो। यो कुनै न्याय गर्ने माध्यम होइन, बरु आत्म-निरीक्षण गर्ने एउटा उपकरण हो। जब हामी बुझ्छौँ कि हाम्रो मन कुन ‘लोक’मा छ, तब हामी त्यो अवस्थाबाट बाहिर निस्कन वा त्यहाँ धेरै बेर नअल्झनको लागि प्रयास गर्न सक्छौँ। उदाहरणका लागि, यदि हामी प्रेत लोकको अतृप्त तृष्णामा फँसेका छौँ भन्ने बुझ्यौँ भने, हामी आफ्नो लोभलाई नियन्त्रण गर्न र सन्तुष्टि खोज्नको लागि माइन्डफुलनेस वा ध्यान अभ्यास गर्न सक्छौँ।

यो ज्ञानले हामीलाई बुझाउँछ कि हाम्रो वास्तविक शक्ति हामी आफैँसँग छ। हामी आफैँले आफ्नो मनलाई कुन दिशामा लैजाने भनेर रोज्न सक्छौँ। यी लोकहरूलाई बुझेर, हामी अज्ञानता, तृष्णा र घृणाका कारणहरूलाई चिन्न सक्छौँ, जसले गर्दा हामी यस्ता कर्महरूबाट बच्न सक्छौँ जसले हामीलाई दुःखदायी अवस्थाहरूमा धकेल्छन्। यसले हामीलाई करुणा, प्रेम र ज्ञानको मार्गमा हिँड्न प्रोत्साहन दिन्छ, जसले अन्ततः संसारको चक्रबाट मुक्ति प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।

अन्त्यमा, छ लोकको यो भ्रमण तपाईँको मनको गहिराइमा लुकेका रहस्यहरूलाई उजागर गर्ने एउटा शक्तिशाली तरिका हो। यो केवल बौद्ध दर्शनको एउटा सिद्धान्त मात्र नभएर, हाम्रो दैनिक जीवनमा शान्ति र आनन्द प्राप्त गर्नको लागि एउटा व्यावहारिक मार्गदर्शक पनि हो। आफ्नो मनको अवस्थालाई चिन्नुहोस्, त्यसलाई स्वीकार्नुहोस् र आफूलाई अझ सकारात्मक र मुक्तिको मार्गमा डोर्याउनुहोस्। किनकि तपाईँको मन नै तपाईँको संसारको निर्माणकर्ता हो।

छ लोकको भ्रमण: तपाईँको मनको बौद्ध नक्सा