आफ्नो प्रकाश आफै बन”: बुद्धका अन्तिम शब्दहरूको अर्थ

आफ्नो प्रकाश आफै बन: बुद्धका अन्तिम शब्दहरूको अर्थ

मानव इतिहासका केही महान् दार्शनिक र आध्यात्मिक गुरुहरूमध्ये भगवान् बुद्धको नाम सधैँ अग्रपङ्क्तिमा आउँछ। उहाँले आफ्नो जीवनकालमा अनगिन्ती उपदेशहरू दिनुभयो, तर उहाँको महापरिनिर्वाण हुनुभन्दा ठीक अघि भनिएका शब्दहरूले विशेष महत्त्व राख्छन्। यी शब्दहरू हुन् – “आफ्नो प्रकाश आफै बन” (पवनपाटी ‘अप्पा दीपो भव’)। सुन्दा सरल लाग्ने यो वाक्यांशको गहिराइ निकै विशाल छ, र यसले आज पनि हाम्रो जीवनमा उत्तिकै सान्दर्भिकता राख्छ।

“आफ्नो प्रकाश आफै बन” को वास्तविक अर्थ के हो?

सामान्यतः यो वाक्यांशलाई “आफ्नो ज्योति आफै बन” वा “आफ्नो द्वीप आफै बन” भनेर अनुवाद गरिन्छ। यसको शाब्दिक अर्थभन्दा पर, यसले एउटा गहिरो दार्शनिक सन्देश बोकेको छ:

• बाह्य सहारामा निर्भर नरहनुहोस्: बुद्धले आफ्ना अनुयायीहरूलाई उहाँको भौतिक उपस्थितिमा वा कुनै निश्चित गुरुमा मात्र निर्भर नभई, सत्यको खोजी र आफ्नो जीवनको मार्ग आफैंले पत्ता लगाउन आग्रह गर्नुभएको थियो। यो अन्धविश्वास वा अरूको कुरामा मात्र भर पर्ने प्रवृत्तिको ठीक विपरीत छ।
• आफ्नै विवेक र ज्ञानमा विश्वास: यसको अर्थ हो, हरेक परिस्थितिमा आफ्नो अन्तरनिहित विवेक, अन्तर्ज्ञान र ज्ञानमा भरोसा राख्नु। तपाईंले पाएका ज्ञानलाई केवल स्वीकार नगरी, त्यसलाई आफ्नो अनुभवको कसीमा जाँचेर मात्र अँगाल्नुपर्छ।
• आत्म-जिम्मेवारी र आत्म-निर्भरता: यो सन्देशले व्यक्तिलाई आफ्ना निर्णयहरू, कार्यहरू र तिनका परिणामहरूको लागि पूर्ण जिम्मेवारी लिन प्रोत्साहित गर्छ। तपाईंको खुशी, शान्ति र मुक्ति अरू कसैको हातमा होइन, तपाईं आफैंको हातमा छ।

यो उपदेशले मानिसलाई कुनै बाह्य शक्ति वा व्यक्तिको दास नबनी, आफ्नै मार्गको निर्माता बन्न प्रेरणा दिन्छ। यो स्वार्थ होइन, बरु आत्म-सशक्तिकरणको मूल मन्त्र हो।

बुद्धको यो उपदेश आजको सन्दर्भमा

आजको युगमा जहाँ सूचनाको ओइरो छ, सामाजिक सञ्जालको दबाब छ, र हरेक कुरामा बाह्य अनुमोदन खोज्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ, बुद्धको यो शिक्षा झनै सान्दर्भिक बनेको छ।

1. सूचनाको भेलमा विवेक: हामी दिनहुँ अनगिन्ती जानकारीहरूले घेरिएका हुन्छौं। कुन सत्य, कुन झूटो छुट्याउन गाह्रो हुन्छ। यस्तो बेला “आफ्नो प्रकाश आफै बन” को अर्थ हुन्छ – कुनै पनि जानकारीलाई जस्ताको तस्तै स्वीकार नगरी, त्यसलाई आफ्नो विवेकले विश्लेषण गर्नु र सत्यताको जाँच गर्नु।
2. बाह्य मान्यताको खोजी: आज धेरै मानिसहरू अरूको प्रशंसा, लाइक वा फलोअर्सका लागि दौडिरहेका छन्। बुद्धको यो सन्देशले हामीलाई बाह्य मान्यताभन्दा पनि भित्री शान्ति र आत्म-सन्तुष्टिमा ध्यान केन्द्रित गर्न सिकाउँछ। मेरो एकजना साथीले राम्रो करिअरको अवसर छोडेर आफ्नो रुचि अनुसारको सानो व्यवसाय सुरु गर्ने निर्णय गर्दा धेरैले उनलाई पागल ठानेका थिए। तर उनले आफ्नो भित्री आवाज र आफ्नो विश्वासलाई मात्र अँगाले। आज उनी सफल मात्र छैनन्, मानसिक रूपमा पनि धेरै सन्तुष्ट छन्। यो नै “आफ्नो प्रकाश आफै बन” को एउटा ज्वलन्त उदाहरण हो।
3. निर्णय लिने क्षमता: जीवनका महत्वपूर्ण मोडहरूमा अरूको सल्लाह लिनु राम्रो हो, तर अन्तिम निर्णय लिने अधिकार र जिम्मेवारी सधैं आफ्नै हुनुपर्छ। यो उपदेशले हामीलाई आफ्नै अन्तर्ज्ञानमा भरोसा गर्न र आफ्नो जीवनको舵 (डोरा) आफैंले समात्न सिकाउँछ।

कसरी आफ्नो प्रकाश आफै बन्ने?

यो केवल एक दार्शनिक भनाइ मात्र होइन, बरु एउटा जीवनशैली हो। यसलाई व्यवहारमा ल्याउन निम्न कुराहरू सहायक हुन सक्छन्:

• आत्म-चिन्तन (Self-reflection): नियमित रूपमा आफ्नो विचार, भावना र कार्यहरूको समीक्षा गर्नुहोस्। तपाईं किन यस्तो सोच्दै हुनुहुन्छ, किन यस्तो गर्दै हुनुहुन्छ भनेर प्रश्न सोध्नुहोस्। यो नै भित्री ज्ञानको ढोका खोल्ने पहिलो कदम हो।
• सचेतना र ध्यान (Mindfulness & Meditation): ध्यानको अभ्यासले तपाईंलाई आफ्नो भित्री आवाज सुन्न र वर्तमान क्षणमा उपस्थित रहन मद्दत गर्छ। यसले मानसिक स्पष्टता प्रदान गर्छ र बाह्य कोलाहलबाट मुक्ति दिन्छ।
• जिज्ञासु बन्नुहोस् (Be Curious): सधैं सिक्न, प्रश्न गर्न र नयाँ कुराहरू पत्ता लगाउन उत्सुक रहनुहोस्। अन्धविश्वासबाट मुक्त हुन जिज्ञासा महत्त्वपूर्ण छ। ज्ञान आफैं खोज्नु र त्यसलाई आफ्नै विवेकले जाँच्नु नै आफ्नो प्रकाश प्रज्वलित गर्नु हो।
• जिम्मेवारी वहन गर्नुहोस् (Take Responsibility): आफ्ना गल्तीहरू स्वीकार गर्नुहोस् र तिनबाट सिक्नुहोस्। आफ्नो खुशी र दुःखको लागि अरूलाई दोष दिनुको सट्टा, त्यसको जिम्मेवारी आफैं लिनुहोस्।

बुद्धका यी अन्तिम शब्दहरू हामी सबैका लागि एउटा शक्तिशाली रिमाइन्डर हुन्: हामीसँग भित्री ज्ञान र शक्ति छ जसले हामीलाई जुनसुकै परिस्थितिमा पनि मार्गदर्शन गर्न सक्छ। बाहिरी गुरुहरू वा शिक्षाहरू महत्वपूर्ण हुन सक्छन्, तर अन्ततः साँचो मुक्ति र ज्ञानको स्रोत हाम्रो आफ्नै भित्र छ। त्यसैले, आफ्नो अन्तरनिहित प्रकाशलाई चिन्नुहोस्, त्यसलाई प्रज्वलित गर्नुहोस् र त्यसैको डोऱ्याइमा आफ्नो जीवनको यात्रा तय गर्नुहोस्। यो नै आत्म-ज्ञान र आत्म-मुक्ति को मार्ग हो।