बुद्ध भगवान् हुन्? बौद्ध विश्वास बुझौं

बुद्ध भगवान् हुन्? बौद्ध विश्वासबारे गहन चिन्तन

मैले धेरै पटक साथीभाइ र परिचितहरूबाट एउटा सामान्य प्रश्न सुन्ने गरेको छु: “के बुद्ध भगवान् हुन्?” यो प्रश्न विशेषगरी गैर-बौद्ध धर्मालम्बीहरूमाझ निकै प्रचलित छ। कतिपयले बुद्धलाई हिन्दु धर्मका विभिन्न देवताहरूजस्तै एक भगवान्का रूपमा पूजा गरेको देख्दा र हिन्दु परम्परामा उहाँलाई विष्णुको अवतार मानिने हुँदा यो भ्रम अझ बढेको हुन सक्छ। तर, सत्य के हो त? के बौद्ध धर्मले बुद्धलाई ईश्वरको रूपमा मान्छ? आज हामी यसै प्रश्नको गहिराइमा जानेछौँ र बौद्ध धर्मका आधारभूत विश्वासहरूलाई सरल रूपमा बुझ्ने प्रयास गर्नेछौँ।

बुद्ध को हुन्: एक व्यक्ति वा ईश्वर?

बौद्ध धर्मका अनुसार, बुद्ध कुनै सर्वशक्तिमान् सृष्टिकर्ता ईश्वर होइनन्। उहाँ एक ऐतिहासिक व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो जसले आफ्नो कठोर साधना, विवेक र अथक प्रयासबाट पूर्ण ज्ञान (बोधित्व) प्राप्त गर्नुभयो। उहाँको वास्तविक नाम सिद्धार्थ गौतम थियो र उहाँ लुम्बिनी, नेपालमा करिब २६०० वर्षअघि जन्मिनुभएको थियो। उहाँ एक राजकुमारको रूपमा हुर्कनुभयो, तर जीवनका दुःख, बिमारी, बुढ्यौली र मृत्यु देखेर विचलित भई सत्यको खोजमा दरबार त्याग्नुभयो।

• मानवबाट बुद्धत्व: सिद्धार्थ गौतमले विभिन्न गुरुहरूबाट ज्ञान लिए, कठोर तपस्या गरे र अन्ततः बोधगयामा बोधि वृक्षमुनि ध्यान गरी बुद्धत्व प्राप्त गर्नुभयो। ‘बुद्ध’ शब्दको अर्थ ‘जागेको’ वा ‘पूर्ण ज्ञानी’ व्यक्ति हो। यो कुनै ईश्वरीय पदवी होइन, बरु ज्ञानको त्यो परम अवस्था हो, जुन कुनै पनि मानिसले सही प्रयासबाट प्राप्त गर्न सक्छ।

• मार्गदर्शक, मुक्तिदाता होइनन्: बुद्धले आफूलाई कुनै मुक्तिदाता वा ईश्वरका रूपमा प्रस्तुत गर्नुभएन। उहाँले मानिसहरूलाई दुःखबाट मुक्त हुने मार्ग (आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग) देखाउनुभयो। उहाँले व्यक्तिले आफ्नै प्रयासबाट निर्वाण प्राप्त गर्न सक्ने कुरामा जोड दिनुभयो। उहाँको प्रसिद्ध भनाइ छ, “अप्प दीपो भव” अर्थात् “आफ्नो प्रकाश आफै बन”। यसको अर्थ हो, ‘मैले मार्ग देखाउँछु, तर त्यो मार्गमा तिमी आफै हिँड्नुपर्छ।’

बौद्ध धर्ममा ईश्वरको अवधारणा

बौद्ध धर्म, विशेषगरी यसको मूल थेरवाद परम्परामा, ब्रह्माण्डको सृष्टि गर्ने, सञ्चालन गर्ने वा मानव भाग्यको निर्धारण गर्ने कुनै सर्वशक्तिमान्, नित्य ईश्वरको अवधारणा छैन। यो हिन्दू, यहुदी वा क्रिश्चियन धर्ममा पाइने ईश्वरको अवधारणाभन्दा मौलिक रूपमै फरक छ।

• कर्म र पुनर्जन्म: बौद्ध धर्मले कर्मको सिद्धान्त र पुनर्जन्म (संसार) मा विश्वास गर्छ। व्यक्तिको वर्तमान र भविष्य उसको आफ्नै शारीरिक, वाचिक र मानसिक कर्मले निर्धारण हुन्छ भन्ने यसको मूल मान्यता हो। यहाँ कुनै ईश्वरले मानिसको भाग्य लेख्ने वा स्वर्ग-नर्कको फैसला गर्ने अवधारणा छैन। हरेक व्यक्ति आफ्नो कर्मको फलको लागि स्वयं जिम्मेवार हुन्छ।

• देवता र बोधिसत्व: बौद्ध ग्रन्थहरूमा विभिन्न देव (देवताहरू) र बोधिसत्वहरूको उल्लेख पाइन्छ (खासगरी महायान बौद्ध धर्ममा)। यी देवताहरू हिन्दु धर्मका देवताहरूजस्तै शक्तिशाली देखिन सक्छन्, तर उनीहरू सृष्टिकर्ता होइनन्। उनीहरू पनि संसार (जन्म-मृत्युको चक्र) भित्रै पर्छन् र आफ्नो पुण्य कर्म सकिएपछि उनीहरूको पनि पतन हुन सक्छ। उनीहरूलाई पूजा गर्दा अस्थायी सांसारिक लाभ हुन सक्ने विश्वास गरिए पनि, निर्वाण प्राप्तिका लागि व्यक्तिको आफ्नै प्रयास, प्रज्ञा र शील नै निर्णायक हुन्छ।
  बोधिसत्वहरू भनेका ती महाकरुणिक प्राणीहरू हुन् जसले सबै प्राणीहरूको दुःख मुक्त नभएसम्म आफ्नो निर्वाणलाई स्थगित गरेका हुन्छन्। उनीहरूलाई प्रेरणा र करुणाको प्रतीकका रूपमा सम्मान गरिन्छ, तर उनीहरू पनि सर्वशक्तिमान् ईश्वर होइनन्।

बुद्धको शिक्षा: एक जीवनशैली र दर्शन

बुद्धले हामीलाई चार आर्य सत्य र आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग जस्ता गहन शिक्षा दिनुभयो। यी शिक्षाले हामीलाई जीवनको दुःख बुझ्न, त्यसको कारण पत्ता लगाउन, दुःखको अन्त्य सम्भव छ भन्ने जान्न र त्यसको अन्त्य गर्ने मार्गमा लाग्न प्रेरित गर्छन्। उहाँको शिक्षा कुनै धार्मिक कर्मकाण्ड वा अन्धविश्वासमा आधारित नभई, एक व्यावहारिक जीवनशैली, नैतिकता र आत्म-परिमार्जनमा केन्द्रित छ।

• व्यक्तिगत अनुभव र सम्मान: एकपटक म एउटा बौद्ध गुम्बामा ध्यान सिक्न गएको थिएँ। त्यहाँका गुरुले भन्नुभयो, “हामी बुद्धलाई भगवान्का रूपमा पूजा गर्दैनौं, बरु उहाँलाई ज्ञानको स्रोत र परम गुरुका रूपमा सम्मान गर्छौं। बुद्धको मूर्तिलाई ढोग्नु भनेको उहाँको भौतिक शरीरलाई नभई उहाँभित्रको बुद्धत्व, ज्ञान र करुणालाई सम्मान गर्नु हो। उहाँले देखाउनुभएको मार्गमा हिँड्नु नै उहाँप्रतिको वास्तविक श्रद्धा हो।” यो कुराले मलाई बुद्ध र बौद्ध धर्मको वास्तविक अर्थ बुझ्न मद्दत गर्यो।

• प्रज्ञा र करुणा: बुद्धको शिक्षाले अहिंसा, करुणा, मैत्री, र विवेक (प्रज्ञा) लाई जोड दिन्छ। यसले व्यक्तिलाई आफैंभित्र हेर्न, आफ्ना विचार र भावनाहरूलाई बुझ्न र दुःखबाट मुक्ति पाउनका लागि आफ्नै प्रयास गर्न सिकाउँछ। यो कुनै दैवी शक्तिको पूजामा आधारित छैन, बरु प्रज्ञा (सही ज्ञान) र करुणा (निःस्वार्थ प्रेम) को विकासमा आधारित छ।

निष्कर्ष

अन्तमा, बुद्ध भगवान् होइनन्, बरु एक पूर्ण ज्ञान प्राप्त गरेका आदर्श मानव हुन् जसले सम्पूर्ण मानवजातिलाई दुःखबाट मुक्त हुने मार्ग देखाउनुभयो। बौद्ध धर्म कुनै सृष्टिकर्ता ईश्वरको पूजामा आधारित नभई, व्यक्तिगत आत्म-परिमार्जन, प्रज्ञाको विकास र करुणाको अभ्यासमा केन्द्रित एक वैज्ञानिक जीवनशैली र व्यावहारिक दर्शन हो। बुद्धका शिक्षा आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन् र जसले हामीलाई शान्ति, सन्तुष्टि र दुःखमुक्तिको मार्गमा डोर्याउन सक्छन्।