बौद्ध धर्म कसरी एसियामा फैलियो? ऐतिहासिक घटनाहरु

शान्तिको यात्रा: बौद्ध धर्म एसियाभरि कसरी फैलियो?

बौद्ध धर्म, जुन आज विश्वका करोडौं मानिसहरूको जीवनमार्ग बनेको छ, यसको उद्गम स्थल लुम्बिनी, नेपाल हो। तर एउटा प्रश्न सधैं उठ्छ: एउटा सानो क्षेत्रमा जन्मेको यो दर्शन कसरी एसिया महादेशभरि फैलियो, जहाँ आज पनि यसका अनुयायीहरू ठूलो संख्यामा छन्? यो केवल भौगोलिक विस्तार मात्र थिएन, बरु सांस्कृतिक, दार्शनिक र सामाजिक रूपान्तरणको एक अविश्वसनीय यात्रा थियो। यो शान्तिको सन्देश कसरी एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा फैलिएर हजारौं वर्षसम्म जीवित रह्यो? आउनुहोस्, यसको ऐतिहासिक घटनाक्रम र यस पछाडिका कारणहरू केलाऔं।

१. प्रारम्भिक चरण र सम्राट अशोकको भूमिका

बौद्ध धर्मको प्रारम्भिक विस्तारमा मौर्य सम्राट अशोकको भूमिका अतुलनीय छ। ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीमा कलिंग युद्धको नरसंहारपछि उनले हिंसा त्यागेर बौद्ध धर्म अङ्गाले। यो उनको व्यक्तिगत निर्णय मात्र नभई एक विशाल साम्राज्यका लागि ऐतिहासिक मोड थियो।

धर्मदूतहरूको प्रेषण: अशोकले बुद्धका शिक्षालाई आफ्नो साम्राज्य र छिमेकी राज्यहरूमा फैलाउन ‘धम्म-महामात्र’ नामक विशेष अधिकारीहरू नियुक्त गरे। यिनीहरूले राज्यभित्र मात्र नभई बाहिर पनि बौद्ध धर्मको प्रचार गरे।

धर्मदूत अभियानहरू: अशोकले आफ्ना छोरा महेन्द्र र छोरी संघमित्रालाई श्रीलङ्का पठाए, जहाँ उनीहरूले थेरवाद बौद्ध धर्मको जग बसाले। आज पनि श्रीलङ्कामा बौद्ध धर्मको गहिरो प्रभाव देख्न सकिन्छ। त्यसैगरी, दक्षिणपूर्वी एसियाका स्वर्णभूमि (हालको म्यानमार र थाइल्याण्ड) लगायत अन्य क्षेत्रमा पनि धर्मदूतहरू पठाइएको थियो।

स्तम्भ र शिलालेखहरू: अशोकले आफ्नो साम्राज्यभरि बुद्धका शिक्षा र अहिंसाको सन्देश कुँदिएका स्तम्भ र शिलालेखहरू निर्माण गराए। यी संरचनाहरूले धार्मिक सन्देश मात्र दिएनन्, बरु धर्मको फैलावटमा महत्त्वपूर्ण भूमिका पनि निर्वाह गरे। सोच्नुहोस् त, आजभन्दा २३०० वर्ष पहिले कुनै राजाले आफ्नो शक्ति युद्धमा होइन, शान्ति र धर्मको प्रचारमा लगाउँदा कस्तो प्रभाव परेको होला! यो कार्य साँच्चिकै अभूतपूर्व थियो।

२. रेशम मार्ग हुँदै पूर्वी एसियामा प्रवेश

बौद्ध धर्मको विस्तारमा रेशम मार्ग (Silk Road) को भूमिका अपरिहार्य छ। यो व्यापारिक मार्गले सामानहरूको मात्र आदानप्रदान गरेन, बरु विचार, संस्कृति र धर्मलाई पनि एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा पुर्‍यायो।

चीनमा प्रवेश: ईस्वीको पहिलो शताब्दीतिर रेशम मार्ग हुँदै बौद्ध धर्म चीनमा प्रवेश गर्‍यो। सुरुमा यो व्यापारिक समुदायहरूमाझ लोकप्रिय भयो। बिस्तारै, बौद्ध भिक्षुहरू (जस्तै कुमारजीव, फा सियान र ह्वेन त्साङ) ले संस्कृत सूत्रहरूलाई चिनियाँ भाषामा अनुवाद गरे, जसले चिनियाँ बौद्ध धर्मको जग बसाल्यो। राजाहरू र सम्राटहरूले पनि मठ निर्माणमा सहयोग गरे, जसले यसको लोकप्रियता बढायो।

कोरिया र जापानमा विस्तार: चीनबाट बौद्ध धर्म कोरिया र जापानमा फैलियो। चौथो शताब्दीमा कोरियामा र छैटौं शताब्दीमा जापानमा यो धर्मले राज्याश्रय प्राप्त गर्‍यो। जापानमा राजकुमार शोतोकु (Prince Shotoku) को पालामा (छैटौं शताब्दी) बौद्ध धर्मले ठूलो फड्को मार्यो। मलाई याद छ, जब म जापानको नारा शहरमा अवस्थित प्राचीन तोदाइजी मन्दिर घुम्दै थिएँ, त्यो विशाल बुद्धको मूर्ति र मन्दिरको कलाकृतिले हजारौं वर्षको यस सांस्कृतिक आदानप्रदानको गहिरो छाप छोडेको थियो। यसले देखाउँछ कि धर्म केवल किताबमा सीमित नभई कसरी जीवनशैली र कलाको अंश बन्न पुग्छ।

मध्य एसियाको भूमिका: रेशम मार्गको मध्य भागमा रहेका धेरै राज्यहरू, जस्तै कुषाण साम्राज्य, बौद्ध धर्मका महत्त्वपूर्ण केन्द्र बने। यहाँबाटै धर्म थप पूर्वी देशहरूमा फैलिन सहज भयो।

३. हिमाली क्षेत्र र अन्य भागमा विस्तार

एसियाका विभिन्न भागहरूमा बौद्ध धर्मको विस्तार आ-आफ्नै तरिकाले भयो।

तिब्बतमा बौद्ध धर्म: सातौं शताब्दीमा सम्राट सोङ्चेन गाम्पोको शासनकालमा तिब्बतमा बौद्ध धर्म प्रवेश गर्‍यो। गुरु पद्मसंभव (गुरु रिन्पोछे) र आचार्य शान्तरक्षितजस्ता भारतीय विद्वान्हरूको आगमनले तिब्बती बौद्ध धर्म (वज्रयान) लाई बलियो बनायो। पछि आचार्य अतिश दीपंकरले यसलाई थप व्यवस्थित गरे। तिब्बती बौद्ध धर्मले स्थानीय बोन धर्मका केही मान्यताहरूलाई समेत आत्मसात गर्‍यो, जसले गर्दा यसको आफ्नै विशिष्ट पहिचान बन्यो।

दक्षिणपूर्वी एसियामा स्थायी प्रभाव: श्रीलङ्का, म्यानमार, थाइल्याण्ड, कम्बोडिया, लाओस र भियतनामजस्ता देशहरूमा बौद्ध धर्मले गहिरो जरा गाड्यो। यी देशहरूमा थेरवाद बौद्ध धर्मको प्रमुखता देखिन्छ, जुन अशोकको समयदेखि नै स्थापित भएको थियो। यहाँका मठ र स्तुपहरू (जस्तै कम्बोडियाको अंगकोर वाट, म्यानमारको श्वेदागोन पगोडा) यसका जीवित प्रमाण हुन्।

सारांशमा, बौद्ध धर्मको एसियाभरिको यात्रा कुनै सैन्य विजयबाट नभई, शान्तिपूर्ण माध्यम, व्यापारिक मार्ग, सांस्कृतिक आदानप्रदान, विद्वान्हरूको योगदान र राजाहरूको संरक्षणबाट सम्भव भयो। यो केवल एक धर्मको विस्तार मात्र थिएन, बरु ज्ञान, करुणा र शान्तिको सन्देशको फैलावट थियो जसले आज पनि एसियाली समाज र संस्कृतिको अभिन्न अंग बनेको छ। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि साँच्चिकै महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरू हतियारले होइन, विचार र सद्भावले ल्याउन सकिन्छ।