मृत्यु र करुणा: पुण्य अनुमोदनको पुल
जीवनको परम सत्य हो– मृत्यु। जब कुनै प्रिय व्यक्तिले यो भौतिक शरीर छोडेर जान्छ, मनमा गहिरो पीडा र एकप्रकारको शुन्यता छाउँछ। तर, बौद्ध दर्शनले मृत्युलाई अन्त्यको रूपमा होइन, बरु चेतनाको अविच्छिन्न प्रवाहको एक अवस्थाबाट अर्कोमा हुने संक्रमणको रूपमा हेर्छ। भौतिक रूपमा उहाँहरूको उपस्थिति नभए पनि करुणा, मैत्री र कृतज्ञताको अदृश्य बन्धनले हामीलाई सधैं जोडी नै राख्छ। यही गहिरो सम्बन्धलाई जीवन्त राख्ने र सार्थक बनाउने एउटा महत्वपूर्ण अभ्यास हो– दिवङ्गत व्यक्तिलाई पुण्य अनुमोदन गराउने। आखिर यो अभ्यास किन यति शक्तिशाली छ र यसले कसरी काम गर्छ? आउनुहोस्, यसलाई विभिन्न कोणबाट नियालौं।
पुण्य अनुमोदन: एक दुई-तर्फी प्रक्रिया
यो केवल एकतर्फी “पुण्य पठाउने” कार्य होइन, यो एक सुन्दर दुई-तर्फी प्रक्रिया हो।
- पत्तिदान (Pattidāna): पुण्य समर्पण गर्नु।
सरल भाषामा भन्नुपर्दा, यो भनेको आफ्ना दिवङ्गत प्रियजनको नाममा वा उहाँहरूको सम्झनामा कुनै पनि कुशल कर्म (असल कार्य) गरी त्यसबाट प्राप्त हुने पुण्य (सकारात्मक ऊर्जा) उहाँहरूलाई प्रेम र करुणापूर्वक समर्पण गर्नु हो। - पत्तानुमोदन (Pattānumodanā): पुण्यमा हर्षित हुनु।
यो प्रक्रियाको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हो। जब हामीले समर्पण गरेको पुण्यमा दिवङ्गत प्राणीले (यदि उनीहरू सो ग्रहण गर्न सक्ने अवस्थामा छन् भने) हर्ष र प्रसन्नता व्यक्त गर्छन्, त्यसलाई ‘अनुमोदन’ भनिन्छ। उनीहरूको यही हर्षित चित्त नै उनीहरूको आफ्नो लागि एक शक्तिशाली कुशल कर्म बन्छ, जसले उनीहरूको दुःख कम गरी सुगतिमा जान मद्दत गर्छ।
यो जीवितले दिवङ्गतप्रति देखाएको अगाध मैत्री, करुणा र कृतज्ञताको जीवन्त अभिव्यक्ति हो।
यो अभ्यास किन महत्वपूर्ण छ? (बौद्ध मान्यता)
यस अभ्यासको पछाडि सतही कर्मकाण्ड नभएर गहिरो मनोवैज्ञानिक र दार्शनिक मान्यताहरू छन्।
- दिवङ्गत प्राणीको कल्याण: बौद्ध cosmogony अनुसार, मृत्युपछि चेतना कर्मअनुसार विभिन्न ३१ लोकहरू मध्ये कुनै एकमा पुनर्जन्म लिन्छ। यदि कुनै प्राणी दुर्भाग्यवश दुःखद गति, विशेषगरी प्रेतलोकमा (Realm of Hungry Ghosts) जन्मिएको छ भने, उनीहरू निरन्तर भोक, तिर्खा र असन्तुष्टिको कष्टमा हुन्छन्। यस्तो अवस्थामा जीवित आफन्तले समर्पण गरेको पुण्य अनुमोदन गर्दा उनीहरूलाई त्यो दुःखबाट तत्काल राहत मिल्न सक्छ र सुगतिमा (राम्रो लोक) जन्म लिन ठूलो सहयोग पुग्छ।
- कर्मको नियम र करुणाको शक्ति: बौद्ध धर्ममा कसैले कसैको नराम्रो कर्म खोसेर लान सक्दैन, तर आफ्नो राम्रो कर्म (पुण्य) बाँड्न सक्छ। यो अभ्यासले कर्मको सिद्धान्तलाई चुनौती दिँदैन, बरु करुणाको शक्तिलाई उजागर गर्छ। हामीले पुण्यको ढोका खोलिदिने हो, भित्र पस्ने काम (अनुमोदन) उनीहरू आफैँले गर्नुपर्छ।
- जीवित व्यक्तिको लागि पनि लाभदायी: यो अभ्यासले दिवङ्गतलाई मात्र होइन, गर्ने व्यक्तिलाई पनि फाइदा पुऱ्याउँछ। प्रियजन गुमाउँदाको शोक र आसक्तिलाई यसले करुणामा बदलिदिन्छ। निस्वार्थ भावले अरूको भलो चिताउँदा हाम्रो आफ्नै चित्त शुद्ध, विशाल र शान्त बन्छ। यो दान पारमिता र करुणा भावनाको सर्वश्रेष्ठ अभ्यास हो।
- कृतज्ञताको अभिव्यक्ति: यो हाम्रा पूर्वज वा प्रियजनले हाम्रो लागि गरेका त्याग र योगदानप्रति कृतज्ञता र सम्मान प्रकट गर्ने एक सुन्दर तरिका हो। उहाँहरूको नाममा गरिने कुशल कर्मले उहाँहरूप्रतिको हाम्रो प्रेमलाई शब्दबाट कर्ममा उतार्छ।
एक गहिरो दृष्टिकोण: के पुण्य बैंक ब्यालेन्स जस्तै पठाउन मिल्छ?
धेरैलाई लाग्न सक्छ, “के पुण्य यसरी पैसा पठाए जसरी पठाउन मिल्छ र?” यसको उत्तर सरल ‘हो’ वा ‘होइन’ मा छैन। यो प्रक्रिया बैंक ट्रान्सफर जस्तो होइन। यसलाई यसरी बुझ्न सकिन्छ:
कल्पना गर्नुहोस्, तपाईंसँग एउटा बलेको दियो छ। त्यो दियोबाट तपाईंले अरू सयौं नबलेका दियाहरू बाल्न सक्नुहुन्छ। यसो गर्दा तपाईंको दियोको प्रकाश घट्दैन, बरु समग्रमा उज्यालो बढ्छ। पुण्य अनुमोदन पनि यस्तै हो। तपाईंले आफ्नो कुशल कर्मको प्रकाश बाँड्दा तपाईंको पुण्य घट्दैन, बरु तपाईंको करुणा र उदारताको पुण्य थपिन्छ।
दिवङ्गत प्राणीले त्यो प्रकाश (पुण्य) देखेर प्रसन्न हुनुपर्छ। यो रेडियोको प्रसारण जस्तै हो; हामीले यहाँबाट राम्रो गीत (पुण्य) प्रसारण गर्ने हो, तर उता रेडियोको स्वीच अन (अनुमोदन) गरेर सुन्ने काम उनीहरू आफैँले गर्नुपर्छ।
पुण्य कसरी अनुमोदन गराइन्छ? (केही व्यवहारिक विधिहरू)
पुण्य अनुमोदन गराउने कार्य सानोदेखि ठूलो, जुनसुकै रूपमा गर्न सकिन्छ। मुख्य कुरा भावना हो।
- संघ दान: शीलवान भिक्षु वा भिक्षुणीहरूको संघलाई भोजन, चीवर (वस्त्र), औषधि वा विहार निर्माणमा दान गर्नुलाई पुण्य आर्जनको एक उत्तम उपाय मानिन्छ। दानपछि प्राप्त पुण्य दिवङ्गत व्यक्तिको नाममा समर्पित गरिन्छ।
- धर्म दान: बुद्धका उपदेशहरू (धर्म) को प्रचार-प्रसारमा सहयोग गर्नु, जस्तै: धर्म-पुस्तक छाप्नु, ध्यान शिविर सञ्चालनमा सहयोग गर्नु, वा अरूलाई धर्म सिकाउनु। यो सबै दानभन्दा श्रेष्ठ मानिन्छ।
- अभय दान: जीव-हत्याबाट बचाउनु, कसैको जीवन रक्षा गर्नु, रक्तदान गर्नु, वा डर र त्रासमा बाँचिरहेकालाई सुरक्षा दिनु।
- पूजा र सूत्र पाठ: घर वा गुम्बामा दिवङ्गतको नाममा पूजा गराउने, विशेषगरी ‘तिरोकुड्ड सुत्त’ (जुन प्रेतहरूलाई पुण्य अनुमोदन गराउने सन्दर्भमा बुद्धले देशना गर्नुभएको थियो), प्रज्ञापारमिता वा मन्त्रहरू पाठ गर्ने-गराउने।
- शील र भावनाको अभ्यास: दिवङ्गत व्यक्तिको सम्झनामा एक वा धेरै दिनको लागि पञ्चशील वा अष्टशील पालन गर्नु। केही समय मैत्री, करुणा वा विपश्यना ध्यानको अभ्यास गरी त्यसबाट प्राप्त हुने मानसिक शान्ति र प्रज्ञाको पुण्य समर्पण गर्नु।
- सार्वजनिक हितका कार्य: दिवङ्गतको नाममा अस्पतालमा बिरामीलाई सहयोग गर्ने, विद्यालयमा शैक्षिक सामग्री दिने, सार्वजनिक स्थलमा बिरुवा रोप्ने वा पानीको व्यवस्था गर्ने।
शिक्षाको एउटा कथा: किसागोतमी र तोरीको दाना
शोकलाई कसरी ज्ञानमा बदल्ने भन्ने सन्दर्भमा बुद्धको जीवनकालको एउटा मार्मिक कथा छ। किसागोतमी नामकी एक महिलाको एक मात्र छोराको मृत्यु भयो। पुत्रशोकले विक्षिप्त भएर उनले आफ्नो मृत छोरालाई काखमा बोकेर गाउँभरि “मेरो छोरालाई बचाइदेऊ, कसैले औषधि देऊ” भन्दै भौंतारिन थालिन्।
एकजना ज्ञानी व्यक्तिले उनलाई बुद्धकहाँ जान सल्लाह दिए। उनी हतारिँदै बुद्धकहाँ पुगिन् र आफ्नो छोरालाई बचाइदिन विलाप गर्न थालिन्। बुद्धले असीम करुणाले उनलाई हेरे र भने, “म तिम्रो छोरालाई जीवित बनाइदिन सक्छु, तर त्यसका लागि तिमीले एउटा सानो काम गर्नुपर्छ। तिमीले गाउँबाट एक मुठी तोरीको दाना लिएर आऊ, तर त्यो यस्तो घरबाट ल्याउनुपर्छ, जहाँ आजसम्म कसैको मृत्यु भएको छैन।”
किसागोतमी आशाले भरिएर गाउँतिर दौडिइन्। उनी हरेक घरमा गइन् र तोरीको दाना मागिन्। सबैले दिन तयार भए, तर जब उनले सोध्थिन्, “के यो घरमा कसैको मृत्यु भएको छ?” तब हरेक घरबाट एउटै उत्तर आउँथ्यो– “ए बहिनी, जीवितभन्दा त मर्नेको संख्या पो धेरै छ। कसैले बाबु गुमाएको, कसैले आमा, कसैले छोराछोरी त कसैले जीवनसाथी।”
दिनभरि घुम्दा पनि उनले त्यस्तो घर भेटिनन् जहाँ मृत्युले पाइला नटेकेको होस्। साँझ परेपछि उनलाई बोध भयो– मृत्यु केवल मेरो व्यक्तिगत पीडा होइन, यो त जीवनको सार्वभौम सत्य हो। यो सत्यलाई बुझेपछि उनको चित्त शान्त भयो। उनी बुद्धकहाँ फर्किइन्, तर यसपटक छोरालाई जीवित बनाउन होइन, बरु धर्मको ज्ञान लिन।
यो कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि मृत्युलाई अस्वीकार गर्नुभन्दा त्यसको सत्यलाई स्वीकार्नुमा नै शान्ति छ। शोकलाई व्यक्तिगत पीडामा मात्र सीमित नराखी, त्यसबाट उत्पन्न करुणालाई सबै प्राणीको कल्याणका लागि प्रयोग गर्नु नै बुद्धको मार्ग हो। पुण्य अनुमोदन गर्नु भनेको यही बोधलाई व्यवहारमा उतार्नु हो।
अन्त्यमा,
दिवङ्गत व्यक्तिलाई पुण्य अनुमोदन गराउने परम्परा बौद्ध धर्मको कर्म, पुनर्जन्म र करुणाको सिद्धान्तमा आधारित एक गहिरो र जीवन्त अभ्यास हो। यो शोकलाई शक्तिमा, आसक्तिलाई करुणामा र बिछोडलाई सम्बन्धको नयाँ आयाममा बदल्ने कला हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि प्रेम र करुणाको कुनै भौतिक सीमा हुँदैन। यो अभ्यासले हाम्रो मनमा शान्ति, सन्तुष्टि र सबै प्राणीप्रति निस्वार्थ सेवाको भाव जगाइराख्छ, र हामीलाई हाम्रा जराहरूसँग गहिरो रूपमा जोडी राख्छ।
