आउनुहोस्, आज हामी वज्रयान अनुष्ठानहरूमा मण्डलाको यो गूढ महत्त्वको पर्दा उघारौँ र बुझौँ, कसरी यो एउटा कलाकृतिबाट आध्यात्मिक साधनाको अभिन्न अंग बन्न पुग्छ।

मण्डला: अर्थ र उत्पत्ति

संस्कृत शब्द ‘मण्डल’ को शाब्दिक अर्थ हो – ‘घेरा’ वा ‘केन्द्र’। तर यसको प्रतीकात्मक अर्थ निकै व्यापक छ। यो बाहिरी ब्रह्माण्ड (Macrocosm) र हाम्रो भित्री मन (Microcosm) बीचको सम्बन्धको एक जीवन्त चित्रण हो। मण्डलालाई देवताहरूको शुद्ध निवास, वा बुद्धत्व प्राप्त गरेको निर्मल मनको प्रतीक मानिन्छ। यसको जरो प्राचीन संस्कृतिहरूमा भेटिए तापनि वज्रयान परम्परामा यसले साधनाको एक अनिवार्य अंगको रूपमा आफ्नो स्थान बनाएको छ।

मण्डला विभिन्न स्वरूपमा प्रकट हुन्छन्:

• चित्रित मण्डला: क्यानभास वा भित्तामा स्थायी रूपमा बनाइएका यी मण्डलाहरू ध्यान र पूजाआजामा प्रयोग हुन्छन्।
• बालुवा मण्डला (Sand Mandala): रंगीन बालुवाले महिनौँ लगाएर बनाइने यी अस्थायी मण्डलाहरू निर्माण सकिएपछि विसर्जन गरिन्छ। यो प्रक्रियाले जीवनको क्षणभंगुरता र अनासक्तिको गहिरो पाठ सिकाउँछ।
• धातु मण्डला: धातुमा कुँदेर बनाइएका यी मण्डलाहरू पूजा र भेटीका लागि प्रयोग हुन्छन्।
• मानसिक मण्डला: ध्यानको क्रममा साधकले आफ्नो मनभित्रै कल्पना गरेर निर्माण गर्ने मण्डला। यो अभ्यास सबैभन्दा उन्नत र शक्तिशाली मानिन्छ।

यो केवल कला होइन, यो त चेतनाको विज्ञान हो। यसले साधकलाई ब्रह्माण्डको संरचना र आफ्नै मनको अनन्त गहिराइ बुझ्न मार्गदर्शन गर्छ।

वज्रयान अनुष्ठानमा मण्डलाको अदभुत महत्त्व

वज्रयानमा मण्डला केवल सजावटको वस्तु होइन; यो एक जीवित आध्यात्मिक शक्ति हो। यसले देवताको पवित्र दरबार, बुद्धत्वको शुद्ध अवस्था, र सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको सारलाई आफूमा समेटेको हुन्छ। यसको महत्त्वलाई यी बुँदाहरूमा बुझ्न सकिन्छ:

१. ध्यानको शक्तिशाली आधार

मण्डलाको जटिल तर सामञ्जस्यपूर्ण संरचनाले छरिएको मनलाई एकाग्र गर्न सघाउँछ। जब साधकले मण्डलालाई हेर्छ वा कल्पना गर्छ, उसको मन बाहिरी कोलाहलबाट मुक्त भई भित्री स्थिरता र शान्तितर्फ मोडिन्छ।

२. शुद्धीकरण र अनासक्तिको पाठ

मण्डलाको निर्माण र विसर्जन कर्मको शुद्धीकरणको प्रतीक हो। विशेषगरी, बालुवा मण्डला बनाउँदाको समर्पण र त्यसलाई सजिलै विसर्जन गर्दाको वैराग्यले अहंकार र आसक्तिलाई त्याग्ने अनुपम शिक्षा दिन्छ।

मैले एकपटक काठमाडौँको एक गुम्बामा भिक्षुहरूले महिनौँको कठोर साधनाले तयार पारेको अनुपम बालुवा मण्डलालाई एकै क्षणमा पवित्र नदीमा विसर्जन गरेको देखेको थिएँ। त्यो दृश्यले मलाई जीवनको सुन्दरता र क्षणभंगुरताको जुन गहिरो बोध गरायो, त्यो शब्दमा वर्णन गर्न असम्भव छ। त्यो क्षणमा मनमा जागेको शान्ति र वैराग्यको अनुभूति आज पनि जीवन्त छ।

३. दीक्षा (Abhisheka) को प्रवेशद्वार

वज्रयानमा गुरुले शिष्यलाई तान्त्रिक अभ्यासमा दीक्षा दिँदा मण्डलालाई अनिवार्य मानिन्छ। शिष्यले प्रतीकात्मक रूपमा त्यस पवित्र मण्डलामा प्रवेश गरी देवताहरूको शक्ति र आशीर्वाद प्राप्त गर्छ, जसले उसको आध्यात्मिक यात्रामा नयाँ ढोका खोल्छ।

४. ब्रह्माण्डको भेटी (Offering)

मण्डलालाई बुद्ध, बोधिसत्त्व, र गुरुहरूलाई चढाइने सबैभन्दा उत्तम भेटी मानिन्छ। यो अभ्यासले साधकलाई सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको स्वामित्व त्यागेर उदारता र त्यागको पारमिता विकास गर्न मद्दत गर्छ।

मण्डलाभित्रको हरेक रङ, आकृति, र देवताको गहिरो प्रतीकात्मक अर्थ हुन्छ। केन्द्रमा मुख्य देवता र चारै दिशामा अन्य देवताहरूले बुद्धत्व प्राप्तिका लागि आवश्यक गुणहरू (करुणा, प्रज्ञा, शक्ति आदि) को प्रतिनिधित्व गर्छन्।

साधना र मण्डला: एक अभिन्न सम्बन्ध

वज्रयान साधकहरूका लागि मण्डला दैनिक साधनाको जीवन्त हिस्सा हो।

• दृश्यीकरण (Visualization): साधकहरूले ध्यानको क्रममा जटिल मण्डलाहरूको मानसिक चित्र निर्माण गर्छन्। उनीहरूले आफूलाई मण्डलाको केन्द्रमा रहेको देवताको रूपमा कल्पना गर्दै बुद्धका गुणहरूलाई आफ्नै चेतनामा जागृत गराउँछन्। यो मनलाई रूपान्तरण गर्ने एक शक्तिशाली विधि हो।
• मण्डला भेटी (Mandala Offering): यो एक प्रचलित अभ्यास हो, जहाँ साधकले अन्न वा रत्नहरू प्रयोग गरी मण्डला प्लेटमा सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको रचना गर्छन् र त्यसलाई गुरु र बुद्धहरूमा निःस्वार्थ भावले समर्पण गर्छन्। यसले लोभ र आसक्तिलाई पगालेर पुण्य सञ्चय गर्न मद्दत गर्छ।

मण्डलाको बाहिरी घेराबाट केन्द्रसम्मको यात्रा वास्तवमा अज्ञानताबाट ज्ञानतर्फ, भ्रमबाट सत्यतर्फ, र सांसारिक अवस्थाबाट बुद्धत्वतर्फको आध्यात्मिक यात्रा हो।

निष्कर्ष

अन्ततः, वज्रयान बौद्ध धर्ममा मण्डला केवल एक कलाकृति होइन, यो ज्ञान र पवित्रताको प्रवेशद्वार हो। यसले हामीलाई जीवनको नश्वरता सिकाउँछ, आसक्तिबाट मुक्त हुन प्रेरित गर्छ, र हाम्रो मनभित्रै लुकेको बुद्धत्वलाई चिन्ने मार्ग देखाउँछ।

त्यसैले, अर्को पटक जब तपाईं कुनै मण्डला देख्नुहुन्छ, त्यसलाई केवल एक सुन्दर चित्रको रूपमा नहेर्नुहोस्। एकछिन रोकिनुहोस् र महसुस गर्नुहोस् – यो केवल आँखाले हेर्ने चित्र होइन, मनले यात्रा गर्ने एउटा पवित्र मार्ग हो।