बुद्धका तीन शरीरको सिद्धान्त

बुद्धलाई बुझ्ने तीन आयाम: त्रिकायको सिद्धान्त

धेरैजसो मानिसका लागि बुद्ध भन्नाले आजभन्दा २५०० वर्ष अघि यस धर्तीमा जन्मेका सिद्धार्थ गौतम भन्ने बुझिन्छ। उहाँले बोधगयामा बुद्धत्व प्राप्त गर्नुभयो र संसारलाई दुःखबाट मुक्त हुने बाटो देखाउनुभयो। तर बौद्ध दर्शनमा बुद्धलाई बुझ्ने एउटा गहिरो र फराकिलो आयाम छ, जसलाई ‘त्रिकायको सिद्धान्त’ (Trikaya Doctrine) भनिन्छ। के बुद्ध साँच्चै एउटै व्यक्ति मात्र हुन् त? वा उहाँको उपस्थिति त्योभन्दा पनि व्यापक छ? यस सिद्धान्तले बुद्धलाई उहाँको सारभूत प्रकृति, उहाँको दिव्य स्वरुप र उहाँको भौतिक प्रकटीकरण गरी तीन भिन्न आयामबाट हेर्छ। यस लेखमा हामी बुद्धका यी तीन शरीर वा ‘काय’ बारे चर्चा गर्नेछौं र यसले हाम्रो जीवनमा कस्तो अर्थ राख्छ भन्ने बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं।

१. धर्मकाय: सत्य र परम ज्ञानको शरीर

त्रिकायमध्ये पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हो धर्मकाय। यो बुद्धको सबैभन्दा सूक्ष्म र सारभूत शरीर हो। धर्मकाय कुनै रुप वा आकारमा सीमित छैन। यो नै परम सत्य, अपरिवर्तनीय वास्तविकता र बुद्धको पूर्ण ज्ञानको प्रतीक हो। यसलाई बुद्धत्वको सार वा बुद्ध-प्रकृति पनि भनिन्छ जुन सबै प्राणीमा अन्तर्निहित छ।

• आकारविहीन र सर्वव्यापी:धर्मकाय कुनै भौतिक रुपमा देख्न सकिँदैन र यो सम्पूर्ण ब्रह्माण्डमा व्याप्त छ।
• परम सत्यको प्रतिनिधित्व: यसले संसारको वास्तविक प्रकृति, शून्यता र निर्भर उत्पत्ति जस्ता गहिरो सत्यलाई जनाउँछ।
• बुद्धको पूर्ण ज्ञान र करुणाको सार: यो बुद्धको असीमित ज्ञान  र असीम करुणाको आधार हो।
• अनुभूतिमा आधारित:यसलाई तर्क वा विचारले मात्र बुझ्न सकिँदैन, बरु गहिरो ध्यान र आध्यात्मिक अनुभूतिबाट मात्र यसको बोध गर्न सकिन्छ।

किन यो महत्त्वपूर्ण छ? किनकि बौद्ध धर्ममा मुक्ति केवल व्यक्तिगतरुपमा बुद्धलाई पछ्याउनु मात्र होइन, बरु स्वयं परम सत्यलाई बुझ्नु र त्यससँग एक हुनु हो। धर्मकायले बुद्धलाई त्यो परम सत्यको रुपमा प्रस्तुत गर्दछ जुन सधैँ, सबै ठाउँमा अवस्थित छ, हाम्रो आफ्नै अन्तस्करणमा समेत।

२. सम्भोगकाय: आनन्द र दिव्य शिक्षाको शरीर

दोस्रो काय हो सम्भोगकाय। यो बुद्धको दिव्य शरीर हो। सम्भोगकाय कुनै भौतिक रुपमा नभई एक ज्योतिर्मय र आनन्दमय रुपमा प्रकट हुन्छ। यो शरीर विशेष गरी बोधिसत्वजस्ता उच्च तहका साधकहरूका लागि प्रकट हुन्छ, जो शुद्ध भूमि (Pure Land) मा बस्छन्।

• दिव्य र ज्योतिर्मय शरीर: यो शरीर भौतिक संसारको पीडा र सीमितताबाट मुक्त हुन्छ।
• उच्च तहका साधकहरूका लागि: यसले केवल ती प्राणीहरूलाई दर्शन दिन्छ जसले आफ्नो साधनाद्वारा उच्च आध्यात्मिक स्तर प्राप्त गरेका छन्।
• शुद्ध भूमिमा निवास: सम्भोगकाय बुद्ध विभिन्न शुद्ध भूमिमा निवास गरी त्यहाँका बोधिसत्वहरूलाई शिक्षा प्रदान गर्नुहुन्छ।
• उच्च बौद्ध शिक्षा: सम्भोगकायको मुख्य उद्देश्य उच्च र जटिल बौद्ध शिक्षा (जस्तै महायान धर्मका गम्भीर ग्रन्थहरू) प्रदान गर्नु हो जुन सामान्य मानवका लागि बुझ्न कठिन हुन सक्छ।

उदाहरणका लागि, अमिताभ बुद्धलाई उहाँको शुद्ध भूमि सुखावतीमा सम्भोगकायको रुपमा देख्न सकिन्छ, जहाँ उहाँ बोधिसत्वहरूलाई शिक्षा दिनुहुन्छ र उनीहरूलाई बुद्धत्व प्राप्त गर्न मद्दत गर्नुहुन्छ। यो कायले बुद्धको त्यो पक्ष देखाउँछ जुन उच्च आध्यात्मिक स्तरमा रहेका प्राणीहरूसँग संवाद गर्दछ।

३. निर्माणकाय: रुपान्तरण र भौतिक प्रकटीकरणको शरीर

तेस्रो र हामी सबैभन्दा बढी परिचित काय हो निर्माणकाय। यो बुद्धको त्यो शरीर हो जुन हामीले यस संसारमा सामान्य मानवका रुपमा देख्न सक्छौं। निर्माणकाय बुद्धले यस धर्तीमा जन्म लिई, दुःखको अनुभव गरी, बुद्धत्व प्राप्त गरी, शिक्षा प्रदान गरी र अन्ततः महापरिनिर्वाण प्राप्त गरी आम मानिसलाई मुक्तिमार्ग देखाउनुहुन्छ।

• भौतिक र देख्न सकिने शरीर: यो शरीर हाम्रो जस्तै भौतिक रुप हुन्छ, जन्म लिन्छ र मृत्युवरण गर्छ।
• यस संसारमा आम मानिसका लागि: यसको मुख्य उद्देश्य दुःखमा रहेका साधारण प्राणीहरूलाई प्रत्यक्ष सम्पर्क गरी शिक्षा दिनु हो।
• जन्म, जीवन, शिक्षा, महापरिनिर्वाण: निर्माणकायले बुद्धको जीवनका सबै चरणहरू देखाउँछ ताकि प्राणीहरूले बुद्धत्व प्राप्त गर्न सम्भव छ भन्ने विश्वास गरुन्।
• मुक्तिमार्गको प्रत्यक्ष उदाहरण:सिद्धार्थ गौतमको जीवन यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो। उहाँले दुःखलाई प्रत्यक्ष देख्नुभयो, साधना गर्नुभयो र ज्ञान प्राप्त गरी त्यसलाई बाँड्नुभयो।

यो शरीर धर्मकाय र सम्भोगकायको नै एक रुपान्तरित प्रकटीकरण हो, जुन यस संसारका प्राणीहरूको स्तरअनुसार तयार गरिएको हुन्छ ताकि उनीहरूले बुद्धको शिक्षालाई बुझ्न सकुन्। बुद्धले विभिन्न समय र स्थानमा विभिन्न रुपका निर्माणकाय प्रकट गर्न सक्नुहुन्छ भन्ने मानिन्छ, जसले गर्दा उहाँको शिक्षा विश्वव्यापी हुन पुगेको छ।

यी तीन कायको सम्बन्ध:

बुद्धका यी तीन शरीर अलग-अलग बुद्ध होइनन्, बरु एउटै बुद्धत्वका विभिन्न अभिव्यक्ति वा कार्यक्षेत्र हुन्। यसलाई बुझ्नका लागि पानीको उदाहरण लिन सकिन्छ। पानीलाई लिनुहोस्। यो बरफ (ठोस), तरल (पानी) वा बाफ (ग्यास) को रुपमा हुन सक्छ। रुप फरक-फरक भए पनि, तिनीहरूको सार एउटै हो – H2O। त्यसैगरी, बुद्धका यी तीन काय एउटै बुद्धत्वका विभिन्न रुप हुन् जुन विभिन्न स्तरका प्राणीहरू र विभिन्न उद्देश्यका लागि प्रकट हुन्छन्। धर्मकाय आधार हो, सम्भोगकाय उच्च शिक्षाको माध्यम हो र निर्माणकाय आम मानिससँग प्रत्यक्ष संवादको माध्यम हो।

व्यक्तिगतरुपमा भन्नुपर्दा, जब मैले त्रिकायको यो सिद्धान्त बुझें, बुद्धलाई हेर्ने मेरो दृष्टिकोण फराकिलो भयो। उहाँ केवल इतिहासको पानामा सीमित एक व्यक्ति नभएर, मेरो वरिपरि, यस ब्रह्माण्डको हरेक कणमा र स्वयं मेरो आफ्नै भित्र पनि उहाँको चेतनाको अंश उपस्थित हुन सक्ने महसुस भयो। यसले गर्दा बुद्धको शिक्षालाई बुझ्ने र त्यसलाई आफ्नो जीवनमा लागू गर्ने प्रेरणा अझ बढ्यो।

अन्त्यमा, बुद्धका तीन शरीरको सिद्धान्तले हामीलाई बुद्धलाई केवल एक ऐतिहासिक व्यक्तिको रुपमा मात्र नभई, उहाँको असीम ज्ञान, करुणा र उपस्थितिलाई बुझ्न मद्दत गर्दछ। धर्मकायले परम सत्यलाई जनाउँछ, सम्भोगकायले उच्च शिक्षा प्रदान गर्दछ र निर्माणकायले आम मानिसका लागि मुक्तिमार्ग देखाउँछ। यी तीन काय बुद्धका विभिन्न रुप हुन् जसले प्राणीहरूलाई दुःखबाट मुक्ति दिलाउनका लागि अथक प्रयास गर्दछन्। यसले बुद्धको करुणा र उहाँको शिक्षाको व्यापकतालाई दर्शाउँछ। आशा छ, यो सिद्धान्तले तपाईंलाई पनि बुद्धत्वलाई अझ गहिराइबाट बुझ्न मद्दत गर्नेछ।