धेरै बुद्ध र बोधिसत्वहरूको अवधारणा

अनन्त बुद्ध र बोधिसत्वहरू: बौद्ध दर्शनको विशालता बुझ्दै

हामीमध्ये धेरैलाई बुद्ध भन्नासाथ सिद्धार्थ गौतमको शान्त र ध्यानमग्न रूप याद आउँछ। कपिलवस्तुमा जन्मिएर बोधगयामा ज्ञान प्राप्त गरी, सारनाथमा पहिलो पटक धर्मचक्र चलाएका उहाँलाई हामीले बुद्धत्वको प्रतीक मान्छौं। तर, बौद्ध दर्शनको गहिराइमा पस्दै जाँदा, हामीले एउटा अझै विशाल र चकित पार्ने अवधारणा पाउँछौं: एउटै मात्र बुद्ध होइनन्, बरु अनन्त बुद्धहरू र अनगिन्ती बोधिसत्वहरूको अस्तित्व। यो अवधारणाले हामीलाई बौद्ध धर्मको साँघुरो बुझाइभन्दा बाहिर लगेर करुणा, प्रज्ञा र विश्वव्यापी सम्भावनाको एक विशाल परिदृश्य देखाउँछ। आखिर यो अवधारणा के हो र यसले हामीलाई के सिकाउँछ? आउनुहोस्, यसलाई अलि नजिकबाट बुझौँ।

बुद्धत्वको अवधारणाको विस्तार

शाक्यमुनि बुद्ध (सिद्धार्थ गौतम) ऐतिहासिक बुद्ध हुनुहुन्छ, जसले यस युगमा हामीलाई ज्ञानको मार्ग देखाउनुभयो। तर, बौद्ध धर्म विशेषगरी महायान परम्परामा, बुद्धत्वलाई केवल एक व्यक्तिको रूपमा मात्र नभई एक अवस्था, एक सम्पूर्ण जागरणको रूपमा लिइन्छ। यो अवस्था जो कोहीले पनि सही अभ्यास र समझद्वारा प्राप्त गर्न सक्छ। ब्रह्माण्ड विशाल छ, र अनगिन्ती लोकहरूमा अनगिन्ती प्राणीहरू छन्। यी सबै प्राणीहरूलाई मार्ग देखाउनका लागि विभिन्न समयमा र विभिन्न स्थानहरूमा बुद्धहरूको उदय भइरहेको हुन्छ।

• सिद्धार्थ गौतम एक बुद्ध हुन्, तर उहाँ नै अन्तिम होइन: उहाँले बुद्धत्व प्राप्त गर्ने मार्ग देखाउनुभयो, तर त्यो मार्ग हिँडेर अरू धेरैले पनि बुद्धत्व प्राप्त गरेका छन् र भविष्यमा गर्नेछन्।
• बुद्धत्व एउटा अवस्था हो: यो कुनै उपाधि मात्र होइन, बरु दुःखको जडलाई समूल नष्ट गरी परम प्रज्ञा र महाकरुणाले भरिएको जागरणको अवस्था हो।
• अनगिन्ती बुद्धहरूको उदय: जस्तै, अमिताभ बुद्ध  सुखवती भुवनका बुद्धका रूपमा प्रसिद्ध हुनुहुन्छ, जहाँ शुद्ध हृदय भएका प्राणीहरूले जन्म लिन सक्छन्। अक्षोभ्य बुद्ध  अचल र दृढ संकल्पको प्रतीक हुनुहुन्छ। यी बुद्धहरूले विभिन्न प्राणीहरूको आवश्यकता अनुसार विभिन्न रूप र तरिकाले धर्मको शिक्षा दिन्छन्।
• किन धेरै बुद्ध? ब्रह्माण्डको विशालता र प्राणीहरूको विविधतालाई ध्यानमा राखेर। जसरी विभिन्न बिरामीका लागि विभिन्न औषधि चाहिन्छ, त्यसरी नै विभिन्न प्राणीहरूलाई उनीहरूको क्षमता र कर्म अनुसार मार्ग देखाउन विभिन्न बुद्धहरूको आवश्यकता पर्छ।

यो अवधारणाले हामीलाई देखाउँछ कि बुद्धत्व कुनै दुर्लभ घटना होइन, बरु यो सम्भावना  सबै प्राणीभित्र निहित छ।

बोधिसत्वहरू: करुणाका यात्री

बुद्धत्व प्राप्त गरिसकेका बुद्धहरू बाहेक, बौद्ध दर्शनमा बोधिसत्व  को अवधारणा पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। बोधिसत्व ती प्राणीहरू हुन् जसले बुद्धत्व प्राप्त गर्ने मार्गमा ठूलो प्रगति गरिसकेका छन्, तर उनीहरूले आफ्नो अन्तिम निर्वाण  लाई स्थगित गरेका छन्। किन? ताकि उनीहरूले अरू सबै प्राणीहरूलाई दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्न मद्दत गर्न सकून्। उनीहरू करुणा र प्रज्ञाका जीवन्त प्रतीक हुन्।

• प्रतिज्ञा  लिएका प्राणी: बोधिसत्वहरूले सम्पूर्ण प्राणीहरूलाई बुद्धत्व प्राप्त नगरेसम्म आफूले बुद्धत्व प्राप्त नगर्ने महान प्रतिज्ञा  लिएका हुन्छन्। यो प्रतिज्ञा उनीहरूको असीमित करुणा  को अभिव्यक्ति हो।
• करुणा र प्रज्ञाको अभ्यास: बोधिसत्वहरूले षट् पारमिता – दान, शील, क्षान्ति, वीर्य, ध्यान र प्रज्ञाको अभ्यासलाई पूर्णतामा पुर्‍याएका हुन्छन्।
• विभिन्न रूप र कार्य: जस्तै, अवलोकितेश्वर  (चेन्रेजी) करुणाका बोधिसत्व हुनुहुन्छ, जसले प्राणीहरूको दुःख सुनेर विभिन्न रूपमा प्रकट भई सहयोग गर्नुहुन्छ। मञ्जुश्री  प्रज्ञाका बोधिसत्व हुनुहुन्छ, जसले अज्ञानताको अन्धकार हटाउनुहुन्छ।  क्षितिगर्भ  भूमिगत लोकमा रहेका प्राणीहरूलाई उद्धार गर्ने बोधिसत्व हुनुहुन्छ। उनीहरू प्राणीहरूको आवश्यकता अनुसार विभिन्न रूप धारण गर्छन्।
• जीवन्त प्रेरणा: बोधिसत्वहरूले हामीलाई देखाउँछन् कि ज्ञानको मार्ग केवल व्यक्तिगत मुक्तिबारे मात्र होइन, बरु अरूको कल्याणका लागि सक्रिय रूपमा काम गर्नेबारे पनि हो। उनीहरू सक्रिय करुणा  को उदाहरण हुन्।

बोधिसत्वहरूको अवधारणाले हामीलाई सिकाउँछ कि आध्यात्मिक मार्गमा प्रगति गर्दा हामीले अरूलाई बिर्सनु हुँदैन, बरु उनीहरूलाई साथ लिएर अगाडि बढ्नुपर्छ।

यो अवधारणाको महत्व

अनन्त बुद्ध र बोधिसत्वहरूको यो विशाल अवधारणा सुन्दा कुनै पौराणिक कथा जस्तो लाग्न सक्छ, तर यसको गहिरो दार्शनिक र व्यावहारिक महत्व छ:

• प्रेरणा र सम्भावना: यसले देखाउँछ कि बुद्धत्व  कुनै टाढाको वा अप्राप्य लक्ष्य होइन। अनगिन्ती प्राणीहरूले यो अवस्था प्राप्त गरिसकेका छन्, जसको अर्थ यो हामी भित्र पनि निहित सम्भावनाको रूपमा छ।
• मार्गहरूको विविधता: विभिन्न बुद्ध र बोधिसत्वहरूको उपस्थिति र उनीहरूको फरक फरक गुण तथा कार्यले देखाउँछ कि ज्ञान प्राप्तिका मार्ग  विविध हुन सक्छन्। जसरी विभिन्न व्यक्तिलाई फरक प्रेरणा चाहिन्छ, त्यसरी नै विभिन्न बुद्ध/बोधिसत्वहरूले फरक प्राणीहरूलाई आकर्षित गर्छन् र सहयोग गर्छन्।
• करुणाको महत्व: बोधिसत्वहरूको भूमिकाले करुणालाई आध्यात्मिक मार्गको केन्द्रमा राख्छ। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि केवल आफ्नो मुक्तिको चिन्ता गर्नु अपर्याप्त छ, अरूको दुःखप्रति संवेदनशीलता र उनीहरूलाई मद्दत गर्ने सक्रिय प्रयास उत्तिकै महत्वपूर्ण छ।
• अहंकारको क्षय: जब हामी अनन्त ब्रह्माण्ड र त्यहाँ रहेका अनगिन्ती बुद्ध र बोधिसत्वहरूको बारेमा सोच्दछौं, तब हाम्रो सानो ‘म’ वा अहंकारको भावना शिथिल हुन्छ। यसले हामीलाई वास्तविकताको विशालता र अन्तरनिर्भरता बुझ्न मद्दत गर्छ।

एक पटक मलाई जीवनमा निकै कठिन समय आइलागेको थियो। त्यस बेला मैले अवलोकितेश्वर बोधिसत्वको मन्त्र जप गर्न थालेँ। सुरुमा यो केवल एक अभ्यास थियो, तर विस्तारै मलाई महसुस भयो कि यो मन्त्रले मेरो हृदयमा करुणाको भावना जागृत गराउन मद्दत गरिरहेको छ, र यसले मलाई केवल आफ्नो दुःखमा मात्र केन्द्रित हुनबाट बचाएको छ। यो अनुभवले मलाई बोधिसत्वहरूको अवधारणा केवल पुस्तकीय ज्ञान होइन, बरु जीवन्त शक्ति  हो भन्ने महसुस गरायो।

अन्तमा, अनन्त बुद्ध र बोधिसत्वहरूको अवधारणाले बौद्ध दर्शनलाई एक व्यक्ति वा एक समय कालमा सीमित गर्दैन। यसले बुद्धत्वलाई एक विश्वव्यापी सम्भावना र करुणालाई ब्रह्माण्डव्यापी शक्ति भनी प्रस्तुत गर्छ। यो केवल देवी-देवताहरूको भीड होइन, बरु करुणा, प्रज्ञा र जागरणको अनन्त प्रकटीकरण हो, जसले हामीलाई प्रेरणा दिन्छ कि हामी सबै भित्र बुद्धत्वको बीज छ र हामी पनि करुणाका यात्री बोधिसत्व बन्न सक्छौं। यो विशालताले हामीलाई आशा  दिन्छ र आध्यात्मिक यात्रालाई अझ अर्थपूर्ण बनाउँछ।