बुद्धत्व स्वभाव: तपाईंभित्र लुकेको त्यो रहस्य, जसले दुःखको अन्त्य गर्छ।

बुद्धत्व स्वभाव: तपाईंभित्रको लुकेको खजाना

हाम्रो जीवनमा सुख-दुःखको यात्रा चलिरहन्छ। हामी कहिले खुशी हुन्छौं, कहिले चिन्तित। बाहिरी परिस्थितिहरूले हामीलाई प्रभाव पारिरहेका हुन्छन्। तर के यी उतारचढाव नै हाम्रो सम्पूर्ण वास्तविकता हो? के हाम्रो गहिरो स्वभावमा केही यस्तो छ, जुन यी सबैबाट अप्रभावित रहन्छ? बौद्ध धर्ममा ‘बुद्धत्व स्वभाव’ (Buddha-Nature) भन्ने एउटा गहिरो र सुन्दर अवधारणा छ, जसले भन्छ कि प्रत्येक प्राणीभित्र पूर्ण ज्ञान र करुणाको बीउ लुकेको छ। यो कुनै बाहिरी कुरा होइन, बरु हाम्रो आन्तरिक, मौलिक स्वभाव हो। यो खजाना हामीभित्रै छ, बस यसलाई चिन्न र प्रस्फुटित हुन दिनु आवश्यक छ। के यो सत्य हो? कसरी बुझ्ने र अनुभव गर्ने यसलाई?

बुद्धत्व स्वभाव भनेको के हो?

बुद्धत्व स्वभावलाई सरल भाषामा भन्दा, यो प्रत्येक सचेत प्राणी (मानिस, पशु, कीरा-फट्याङग्रा सबै) मा रहेको बुद्ध बन्ने जन्मजात क्षमता वा सम्भावना हो। यो कुनै ज्ञान हासिल गरेपछि वा केही गरेर प्राप्त गरिने कुरा होइन, बरु यो त सधैंभरि हामीभित्र शुद्ध र पूर्ण रूपमा विद्यमान रहेको अवस्था हो। यसलाई कहिलेकाहीँ ‘तथागतगर्भ’ (Tathāgatagarbha) पनि भनिन्छ, जसको अर्थ ‘तथागतको गर्भ वा सार’ हो।

यसलाई बुझ्नको लागि केही दृष्टान्त हेरौं:

• माटोमा रहेको सुन जस्तै: सुनको ढिक्का माटो वा फोहोरले ढाकिएको भए पनि सुन त सुन नै रहन्छ, त्यसको मौलिक गुण परिवर्तन हुँदैन। बुद्धत्व स्वभाव पनि क्लेश (अज्ञानता, क्रोध, लोभ आदि) रूपी माटोले ढाकिएको भए पनि त्यो आफैंमा शुद्ध र चम्किलो रहन्छ। क्लेश हट्दा सुन आफैं चम्किन्छ।
• बादलभित्रको आकाश जस्तै: आकाश सधैं सफा र असीम हुन्छ। तर जब बादल लाग्छ, हामीलाई आकाश देखिएको छैन जस्तो लाग्छ। बादल क्षणिक हो, आकाश स्थायी। हाम्रो बुद्धत्व स्वभाव पनि आकाश जस्तै शुद्ध छ, मनका क्लेशहरू बादल जस्तै हुन्, जसले त्यसलाई क्षणिक रूपमा छेकिदिन्छन्।
• बीउभित्रको रूख जस्तै: एउटा सानो बीउभित्र विशाल रूख बन्ने पूर्ण सम्भावना लुकेको हुन्छ। सही वातावरण (पानी, प्रकाश, मल) पाएपछि त्यो सम्भावना प्रस्फुटित हुन्छ। बुद्धत्व स्वभाव पनि बीउ जस्तै हो, जसलाई सही अभ्यास र ज्ञानले प्रस्फुटित गर्न सकिन्छ।

मुख्य कुरा के हो भने, बुद्धत्व स्वभाव भनेको तपाईं भित्रको वास्तविक, शुद्ध र अपरिवर्तनीय स्वभाव हो, जुन सबै क्लेशहरूले ढाकेको भए पनि कहिल्यै नष्ट हुँदैन वा अपवित्र हुँदैन। यो हामीले खोज्ने वा आर्जन गर्ने कुरा नभएर, हामी आफैंले चिन्ने वा अनुभव गर्ने कुरा हो।

यसलाई कसरी बुझ्ने र अनुभव गर्ने?

बुद्धत्व स्वभावको अवधारणालाई बौद्धिक रूपमा बुझ्नु एक कुरा हो, तर यसलाई गहिरो तहमा अनुभव गर्नु अर्को कुरा हो। यो अनुभव हाम्रो मनमा जमेका अज्ञानता, भ्रम र आसक्तिहरूको पत्रलाई हटाएर मात्र सम्भव हुन्छ। यसको लागि निम्न अभ्यासहरू सहयोगी हुन सक्छन्:

• ध्यान (Meditation): ध्यानले मनलाई शान्त पार्न र विचारहरूको सतहमुनि रहेको चेतनाको गहिरो तहमा प्रवेश गर्न मद्दत गर्छ। मन जब शान्त हुन्छ, तब हाम्रो वास्तविक स्वभावको झलक पाउन सकिन्छ। मैले पनि ध्यान गर्दा कहिलेकाहीँ मन बिल्कुल शान्त भएको र एक प्रकारको गहिरो शान्ति र स्पष्टता महसुस गरेको छु। त्यो क्षणमा संसारिक चिन्ताहरू गौण लाग्छन् र भित्रैबाट एउटा अनौठो आनन्द प्रवाह भएको अनुभव हुन्छ। सायद त्यो क्षण बुद्धत्व स्वभावको सानो झलक थियो।
• करुणा र प्रज्ञाको विकास: सबै प्राणीप्रतिको करुणा (Compassion) र यथार्थलाई जस्ताको त्यस्तै देख्ने प्रज्ञा (Wisdom) ले हाम्रो मनमा रहेका स्वार्थ र भ्रमलाई हटाउन मद्दत गर्छ। जब हामी अरूको दुःख देख्न थाल्छौं र यस संसारको अनित्यता तथा अनात्मतालाई बुझ्छौं, तब हाम्रो संकीर्ण ‘म’ भाव कमजोर हुँदै जान्छ र बुद्धत्व स्वभावको विशालता प्रकट हुन थाल्छ।
• संसारिक आसक्ति घटाउनु: धन, सम्पत्ति, सम्बन्ध वा पद जस्ता कुराप्रतिको अत्यधिक आसक्तिले हाम्रो मनलाई भारी बनाउँछ र वास्तविक स्वभावबाट विचलित गराउँछ। जब हामी यी कुराहरूको क्षणभंगुरतालाई बुझेर आसक्ति कम गर्दै जान्छौं, तब मन हल्का हुन्छ र भित्री प्रकाश चम्किन थाल्छ।
• गुरुको मार्गदर्शन: अनुभवी गुरु वा लामाको मार्गदर्शनले यस मार्गमा अघि बढ्न धेरै सहयोग पुग्छ। उहाँहरूले हामीलाई सही बाटो देखाउन र हाम्रो भ्रमलाई चिर्न मद्दत गर्न सक्नुहुन्छ।

यी अभ्यासहरूले हामीलाई बुद्धत्व स्वभाव ‘सिर्जना’ गर्न होइन, बरु त्यसलाई ‘ढाक्ने’ आवरणहरू हटाउन मद्दत गर्छन्। आवरण हट्दै जाँदा भित्रको प्रकाश आफैं प्रकट हुन्छ।

बुद्धत्व स्वभावको महत्व

बुद्धत्व स्वभावको अवधारणा किन महत्वपूर्ण छ त?

• यो आशाको स्रोत हो: यसले हामीलाई यो विश्वास दिलाउँछ कि हामी जे छौं, त्यो भन्दा धेरै बढी हुन सक्छौं। हामी दुःख र क्लेशबाट मुक्त हुन सक्छौं, ज्ञान र करुणाले पूर्ण हुन सक्छौं। हाम्रो वास्तविक पहिचान दुःख वा सीमितता होइन।
• यसले सबै प्राणीप्रति करुणा जगाउँछ: जब हामी यो बुझ्छौं कि हामी सबैमा बुद्धत्व स्वभाव छ, तब हामी अरूलाई पनि सम्भावित बुद्धको रूपमा देख्न थाल्छौं। यसले हाम्रो मनमा उनीहरूका लागि असीम करुणा उत्पन्न गराउँछ।
• यसले जीवनलाई उद्देश्य दिन्छ: बुद्धत्व स्वभावलाई चिन्नु र यसलाई पूर्ण रूपमा प्रस्फुटित गर्नु नै हाम्रो आध्यात्मिक यात्राको गहिरो उद्देश्य बन्न सक्छ।

अन्त्यमा भन्नुपर्दा, बुद्धत्व स्वभाव कुनै दार्शनिक बहसको विषय मात्र होइन, यो एउटा जीवन्त सत्य हो जुन हामीभित्रै लुकेको छ। यसलाई चिन्नको लागि बाहिरी दौडधुप होइन, भित्री यात्रा आवश्यक छ। यो यात्रा कहिलेकाहीँ कठिन लाग्न सक्छ, तर यो सम्भव छ र यसको परिणाम अनन्त शान्ति र आनन्द हो। हामी सबैमा बुद्ध बन्ने क्षमता छ, बस यसलाई चिन्न र प्रस्फुटित हुन दिनको लागि धैर्यतापूर्वक अभ्यास गरिरहनु आवश्यक छ। तपाईंभित्रको त्यो लुकेको खजानालाई चिन्नको लागि आजैबाट सानो कदम चाल्न सुरु गरौं।