बौद्ध धर्ममा महिलाको भूमिका: विगत, वर्तमान र भविष्य

बौद्ध धर्ममा महिलाको भूमिका: विगत, वर्तमान र भविष्यको यात्रा

बौद्ध धर्म, विश्वभर फैलिएको शान्ति र ज्ञानको मार्ग। हजारौं वर्षदेखि यस धर्मले करोडौं मानिसहरूलाई प्रेरणा दिइरहेको छ। तर यो आध्यात्मिक यात्रामा महिलाहरूको स्थान कस्तो छ? के उनीहरूले पनि पुरुष सरह अधिकार, अवसर र सम्मान पाएका छन्? विगतदेखि वर्तमानसम्म आइपुग्दा बौद्ध धर्ममा महिलाहरूको भूमिका एउटा रोचक र महत्वपूर्ण परिवर्तनको यात्रा हो। यस लेखमा हामी यही यात्राको अन्वेषण गर्नेछौं।

विगत: बुद्धकालीन समय र भिक्षुणी संघको उदय

बुद्धको समयमा भारतीय समाजमा महिलाहरूको अवस्था त्यति राम्रो थिएन। यस्तो अवस्थामा बुद्धले चार आर्य सत्य र आर्य अष्टाङ्गिक मार्गको शिक्षा दिए। प्रारम्भमा बुद्धले महिलाहरूलाई संघमा प्रवेश दिन हिचकिचाएका थिए भन्ने भनाइ छ, जसको पछाडि सामाजिक कारणहरू वा संघको स्थायित्व जस्ता कुराहरू जोडिएका हुन सक्छन्। तर, बुद्धकी धाई आमा तथा पालनकर्ता महाप्रजापति गौतमीको बारम्बारको आग्रह र आनन्दको मध्यस्थता पछि बुद्धले महिलाहरूलाई पनि संघमा प्रवेश गर्न अनुमति दिए। यसरी भिक्षुणी संघको स्थापना भयो।

• भिक्षुणी संघको महत्व: यसले महिलाहरूका लागि आध्यात्मिक अभ्यास र निर्वाण प्राप्तिको ढोका खोलिदियो। यो त्यस समयका लागि क्रान्तिकारी कदम थियो।
• उदाहरण: महाप्रजापति गौतमी स्वयं पहिलो भिक्षुणी बनिन् र उनी अर्हत अवस्थामा पुगेकी थिइन्। यस्तै खेमा र उत्पलवर्णा जस्ता भिक्षुणीहरूले पनि आफ्नो ज्ञान र प्रज्ञाले ख्याति कमाए। उनीहरूले धर्मको प्रचार प्रसारमा महत्वपूर्ण योगदान दिए।
• चुनौतीहरू: भिक्षुणीहरूका लागि भिक्षुहरूको भन्दा बढी नियमहरू बनाइए, जसलाई ‘गुरुधर्म’ भनिन्छ। समयसँगै विभिन्न परम्परामा (विशेषगरी थेरवादमा) भिक्षुणी संघको पूर्ण उपसम्पदा (पूर्ण दीक्षा) को परम्परा लोप भयो, जसले गर्दा महिलाहरूको लागि पूर्ण भिक्षुणी बन्ने बाटो बन्द भयो।

बुद्धको ऐतिहासिक निर्णय: के महिलाहरू सक्षम छन्?

बुद्धकी सानीमा, महाप्रजापति गौतमीले ५०० महिलाका साथ भिक्षुणी बन्ने इच्छा व्यक्त गर्दा बुद्धले तीन पटकसम्म अस्वीकार गर्नुभयो। तर गौतमीले हार मान्नुभएन। उहाँहरूले कपाल मुण्डन गरी, पहेंलो वस्त्र लगाएर खाली खुट्टा वैशालीसम्मको लामो यात्रा गर्नुभयो। उनीहरूको यो दृढता र दुःख देखेर बुद्धका शिष्य आनन्दको मन पग्लियो र उहाँ बुद्धसमक्ष पुग्नुभयो। आनन्दले बुद्धलाई महिलाहरूलाई अनुमति दिन आग्रह गर्नुभयो, तर बुद्ध मौन रहनुभयो।

तब आनन्दले चलाखीपूर्वक सोध्नुभयो:

आनन्द: “हे भगवान, के महिलाहरूले धर्मको मार्गमा लागेर पुरुषहरू सरह अर्हत् पद (पूर्ण ज्ञान) प्राप्त गर्न सक्छन्? के उनीहरू सक्षम छन्?“

यो प्रश्न सुनेर बुद्धले जवाफ दिनुभयो:

बुद्ध: “छ, आनन्द। महिलाहरू सक्षम छन्।“

बुद्धको यही जवाफपछि इतिहास बदलियो। उहाँले केही शर्तहरूका साथ महिलाहरूलाई भिक्षुणी बन्न अनुमति दिनुभयो। महाप्रजापति गौतमी पहिलो भिक्षुणी बन्नुभयो र बौद्ध धर्ममा भिक्षुणी संघको स्थापना भयो। यो घटनाले प्रमाणित गर्यो कि ज्ञान र मुक्ति लिंगमा होइन, प्रयासमा निर्भर हुन्छ।

वर्तमान: पुनर्जागरणका प्रयास र चुनौती

अहिलेको अवस्था विगतको भन्दा फरक छ, तर चुनौतीहरू अझै बाँकी छन्। केही बौद्ध परम्पराहरू (जस्तै पूर्वी एशियाको महायान) मा भिक्षुणी संघले निरन्तरता पाएको छ भने, थेरवाद परम्परा भएका देशहरू (जस्तै श्रीलंका, थाइल्याण्ड, म्यानमार) मा भिक्षुणी परम्परा लोप भएको थियो।

• पुनर्जागरणका प्रयास: पछिल्ला दशकहरूमा थेरवाद क्षेत्रमा पनि महिलाहरूले भिक्षुणी संघको पुनर्जागरणका लागि महत्वपूर्ण प्रयास गरिरहेका छन्। उनीहरूले अन्य परम्पराबाट पूर्ण उपसम्पदा लिएर आफ्नो क्षेत्रमा भिक्षुणी संघलाई पुनर्जीवित गर्ने कोशिश गरिरहेका छन्।
• वर्तमान चुनौती:  धेरै स्थानमा महिलाहरूले पूर्ण भिक्षुणी (भिक्खुनी) को सट्टा ‘दशशील माता’ वा ‘शीलवती’ जस्ता कम मान्यताप्राप्त पदमा बस्नुपर्ने अवस्था छ। उनीहरूले भिक्षु सरह शिक्षा, प्रशिक्षण र आर्थिक सहयोग प्राप्त गर्न कठिन हुन्छ। केही परम्पराभित्र अझै पनि महिलालाई नेतृत्वदायी भूमिकामा स्वीकार गर्न हिचकिचाहट देखिन्छ।
• सकारात्मक परिवर्तन: यसका बाबजुद पनि महिलाहरू बौद्ध धर्ममा झन्झन् सक्रिय भइरहेका छन्। उनीहरूले विहार र गुम्बाहरूको व्यवस्थापन, बालबालिकालाई धर्म शिक्षा दिने, ध्यान केन्द्र सञ्चालन गर्ने जस्ता कार्यमा नेतृत्व लिइरहेका छन्। धेरै महिला उपासिकाहरू (गृही उपासक/उपासिका) ले पनि गहिरो अध्ययन र अभ्यास गरिरहेका छन्। मेरो अनुभवमा, केही गुम्बा र विहारमा महिलाहरूको सक्रियता र ज्ञान देखेर मलाई निकै प्रेरणा मिलेको छ।

भविष्य: पूर्ण समानता र सशक्तिकरणको आशा

बौद्ध धर्मको भविष्यमा महिलाहरूको भूमिका झन् महत्वपूर्ण हुनेछ। बौद्ध धर्मको मूल शिक्षा समानता र सबै प्राणीको दुःखको अन्त्य गर्ने मार्गमा आधारित छ। यसले लैङ्गिक विभेदलाई स्वीकार गर्दैन। त्यसैले, भविष्यमा बौद्ध धर्मले महिलाहरूलाई पूर्ण रूपमा स्वीकार गर्ने र उनीहरूको क्षमतालाई प्रस्फुटन हुन दिने कुरामा जोड दिनुपर्छ।

• पूर्ण उपसम्पदाको पहुँच: सबै परम्परामा महिलाहरूका लागि पूर्ण भिक्षुणी बन्ने बाटो सहज र सर्वव्यापी हुनुपर्छ।
• शिक्षा र नेतृत्वमा समान अवसर: महिला भिक्षुणी र उपासिकाहरूलाई धर्म, दर्शन र ध्यानको गहन अध्ययनका लागि समान अवसर मिल्नुपर्छ। उनीहरूलाई शिक्षण र नेतृत्वको भूमिकामा अगाडि आउन प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।
• लैङ्गिक समानताको अभ्यास: बौद्ध संस्थाहरूभित्र र बाहिर पनि लैङ्गिक समानताका सिद्धान्तहरूलाई व्यवहारमा उतार्नुपर्छ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, बौद्ध धर्ममा महिलाहरूको भूमिकाले एक लामो यात्रा तय गरेको छ। बुद्धकालीन समयमा स्थापित भिक्षुणी संघले महिलाहरूका लागि आध्यात्मिक मुक्तिको ढोका खोलिदियो, तर समयसँगै आएका चुनौतीले यसलाई कमजोर बनायो। वर्तमानमा यसको पुनर्जागरणका लागि प्रयासहरू भइरहेका छन् र महिलाहरू विभिन्न क्षेत्रमा सक्रिय छन्। भविष्यमा बौद्ध धर्मको मूल शिक्षा अनुसार सबैलाई समान अवसर र सम्मान मिल्नुपर्छ भन्ने नै यस यात्राको अन्तिम गन्तव्य हो। महिलाको सक्रिय सहभागिताले बौद्ध धर्मलाई थप गतिशील, समावेशी र बुद्धको वास्तविक करुणा तथा प्रज्ञाको प्रतीक बनाउनेछ।