दुःख पार गर्ने उपाय: कठिन समयमा बौद्ध उपायहरू

नमस्ते पाठकवृन्द! जीवन उतारचढावको यात्रा हो। कहिलेकाहीँ हामी यस्ता कठिन मोडहरूमा पुग्छौँ, जहाँ दुःख, पीडा र निराशाले हामीलाई घेरा हाल्छ। यस्ता समयमा हामीलाई लाग्न सक्छ कि हामी एक्लो छौँ र यो अवस्थाबाट बाहिर निस्कने कुनै उपाय छैन। तर, केही हजार वर्ष पुरानो बौद्ध दर्शनले दुःखलाई हेर्ने र त्यसलाई पार गर्ने केही गहिरा तथा व्यावहारिक उपायहरू सुझाएको छ। यी उपायहरूले हामीलाई कठिन परिस्थितिमा पनि भित्रैदेखि शान्ति र बल प्रदान गर्न मद्दत गर्न सक्छन्। आज हामी तिनै बौद्ध उपायहरूबारे चर्चा गर्नेछौँ, जसले हामीलाई दुःखमा पनि अडिग रहन सिकाउँछन्।

दुःखको प्रकृति बुझ्ने

बुद्ध धर्मको पहिलो महान सत्य नै दुःख (Suffering) हो। बुद्धले भन्नुभयो कि जीवन दुःखमय छ। यसको अर्थ यो होइन कि जीवनमा सुख हुँदैन, तर दुःख जीवनको एक अभिन्न अंग हो। जन्म, बुढ्यौली, रोग, मृत्यु, अप्रिय कुराहरूसँगको भेट, प्रिय कुराहरूसँगको वियोग, चाहेको कुरा नपाउनु – यी सबै दुःखका रूपहरू हुन्।

हामी प्रायः दुःखबाट भाग्न खोज्छौँ वा यसलाई इन्कार गर्छौँ। तर जब हामी दुःखलाई जीवनको यथार्थको रूपमा स्वीकार गर्छौँ, तब यसलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिकोण बदलिन्छ। दुःखलाई बुझ्ने पहिलो कदम यसलाई स्वीकार गर्नु हो। जब हामी दुःखलाई अस्वीकार गर्छौं, तब हामी भित्रभित्रै झन् बढी तनाव र छटपटी सिर्जना गर्छौं।

• जीवनमा दुःख स्वाभाविक हो भन्ने बुझ्नु।
• यसलाई इन्कार गर्नु वा यसबाट भाग्नुको सट्टा यसलाई स्वीकार गर्न सिक्नु।
• दुःखलाई हेर्ने आफ्नो दृष्टिकोण बदल्नुले यसको भार कम हुन्छ।

बुद्ध शिक्षाले दुःखको मूल कारण हाम्रो चाहना (Craving) र आशक्ति (Attachment) हो भन्छ। हामी स्थायी सुख चाहन्छौँ, तर सबै कुरा अनित्य (Impermanent) छ, परिवर्तनशील छ। जब चीजहरू हामीले चाहेजस्तो रहँदैनन् वा हामीले टाँसिएका कुराहरू टाढा हुन्छन्, तब दुःख उत्पन्न हुन्छ। यो बुझाइले दुःखलाई व्यक्तिगत असफलताको रूपमा नभई जीवनको एक प्रक्रियाको रूपमा हेर्न सिकाउँछ।

सजगता (Mindfulness) र स्वीकार्यता (Acceptance) को अभ्यास

कठिन समयमा बौद्ध उपायहरूको सबैभन्दा शक्तिशाली औजारहरूमध्ये एक हो सजगता (Mindfulness)। सजगता भनेको वर्तमान क्षणमा, कुनै निर्णय वा प्रतिक्रियाबिना, आफ्ना विचार, भावना र शारीरिक संवेदनाहरूलाई ध्यान दिनु हो। जब हामी दुःखमा हुन्छौँ, हाम्रो मन या त विगतको कुरामा अल्झिन्छ (पछुतो) या त भविष्यको चिन्तामा (डर)। सजगताले हामीलाई ‘यहाँ र अहिले’ फर्कन मद्दत गर्छ।

उदाहरणका लागि, जब तपाईं दुखी हुनुहुन्छ, आफ्नो भावनालाई ध्यान दिनुहोस्। त्यसलाई नाम दिनुहोस् (उदा. ‘यो दुःखको भावना हो’)। त्यसलाई आफ्नो शरीरमा कहाँ महसुस गर्दै हुनुहुन्छ, ध्यान दिनुहोस्। त्यसलाई राम्रो वा नराम्रो नभनी केवल महसुस गर्नुहोस्। यो अभ्यासले तपाईंलाई आफ्नो भावनामा टाँसिनु (Clinging) बाट रोक्छ।

स्वीकार्यता (Acceptance) सजगतासँगै आउने अर्को महत्त्वपूर्ण गुण हो। स्वीकार्यता भनेको परिस्थितिलाई जस्तो छ त्यस्तै मान्नु हो। यसको अर्थ हार मान्नु वा परिवर्तनको प्रयास नगर्नु होइन। यसको अर्थ हो – यथार्थलाई चिन्नु र त्यसलाई प्रतिरोध (Resistance) नगर्नु। जब हामी कुनै कुरालाई स्वीकार गर्छौं, तब त्यसलाई लिएर हुने भित्री संघर्ष समाप्त हुन्छ, जसले थप दुःखलाई जन्म दिन्छ।

• सजगताले हामीलाई वर्तमानमा रहन सिकाउँछ र विचार तथा भावनालाई टाढैबाट हेर्न मद्दत गर्छ।
• आफ्नो भावना र शारीरिक संवेदनाहरूलाई कुनै प्रतिक्रियाबिना निरीक्षण (Observing) गर्ने अभ्यास गर्नुहोस्।
• स्वीकार्यताले परिस्थितिलाई जस्ताको तस्तै मान्न सिकाउँछ, जसले भित्री संघर्ष कम गर्छ।
• स्वीकार्यता भनेको यथार्थलाई चिन्नु हो, यसको अर्थ निष्क्रिय हुनु होइन।

केही समयअघि म व्यक्तिगत रूपमा एउटा कठिन व्यावसायिक मोडबाट गुज्रिरहेको थिएँ। हरेक दिन बिहान उठ्दा मनमा एक किसिमको भारीपन र चिन्ता हुन्थ्यो। मैले केही क्षण बसेर आफ्नो सास र शरीरमा ध्यान दिन थालें, मनमा आउने विचारहरूलाई केवल ‘विचार’ हो भनेर नोटिस गर्न थालें, तिनीहरूसँगै बगेर जानुको सट्टा। यसले मलाई तात्कालिक तनावबाट केही हदसम्म अलग हुन मद्दत गर्यो र परिस्थिति अझै असहज नबनोस् भन्ने कुरामा सहयोग पुर्यायो। यो सानो अभ्यासले पनि मेरो दैनिक संघर्षमा ठूलो फरक पार्यो।

करुणा (Compassion) र मैत्री (Loving-Kindness) को विकास

दुःखको समयमा हामी प्रायः आफैंप्रति धेरै कठोर हुन्छौँ। गल्ती महसुस गर्दा, कमजोरी देखाउँदा वा परिस्थितिलाई सम्हाल्न नसक्दा हामी आफैंलाई दोष दिन्छौँ। बौद्ध शिक्षाले आत्म-करुणा (Self-Compassion) को महत्त्वलाई जोड दिन्छ। जसरी हामी दुखी साथीप्रति दयालु हुन्छौँ, त्यसरी नै आफैंप्रति पनि दयालु हुन सिक्नुपर्छ।

करुणाको भावना अरूप्रति पनि विस्तार गर्न सकिन्छ। जब हामी बुझ्छौँ कि दुःख सबैको साझा अनुभव हो, तब हामी एक्लो महसुस गर्दैनौँ। अरूप्रतिको मैत्री वा करुणा (Compassion) ले हाम्रो आफ्नै दुःख कम गर्न मद्दत गर्छ, किनकि यसले हाम्रो ध्यान आफैंबाट बाहिर लगेर ठूलो संसारमा जोड्छ। अरूलाई मद्दत गर्दा वा उनीहरूको दुःख बुझ्न प्रयास गर्दा हामीलाई आन्तरिक शक्ति मिल्छ।

ध्यान (Meditation) यी गुणहरू विकास गर्ने एक शक्तिशाली माध्यम हो। मैत्री ध्यान (Metta Meditation) जस्ता अभ्यासहरूले हामीलाई आफैंप्रति, प्रियजनहरूप्रति, तटस्थ व्यक्तिहरूप्रति र अन्ततः सबै प्राणीहरूप्रति करुणा र प्रेमको भावना जगाउन मद्दत गर्छ।

• कठिन समयमा आफैंप्रति दयालु हुनुहोस् – करुणा अभ्यास गर्नुहोस्।
• अरूप्रति करुणा र मैत्रीको भावना विकास गर्नुहोस्।
• दुःख साझा अनुभव हो भन्ने बुझ्नुहोस्, जसले एक्लोपन कम गर्छ।
• ध्यान र मैत्री ध्यान जस्ता अभ्यासले यी गुणहरू बढाउन मद्दत गर्छ।

अन्त्यमा, दुःख जीवनको एक अपरिहार्य हिस्सा हो। हामी यसलाई पूर्ण रूपमा हटाउन सक्दैनौँ। तर, बौद्ध उपायहरूले हामीलाई दुःखसँग कसरी सम्बन्ध राख्ने र यसलाई कसरी पार गर्ने भन्ने बारे गहिरो अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ। दुःखको प्रकृति बुझ्ने, अनित्यतालाई स्वीकार गर्ने, सजगता र स्वीकार्यताको अभ्यास गर्ने, र करुणा एवं मैत्रीको भावना विकास गर्ने – यी सबै शक्तिशाली औजारहरू हुन् जसले हामीलाई कठिन समयमा पनि शान्ति र शक्ति कायम राख्न मद्दत गर्छन्। यी उपायहरू केवल ज्ञान मात्र नभई निरन्तर अभ्यासको विषय हुन्। आजैबाट सानो सुरुवात गर्नुहोस्। आफ्नो सास प्रति सजग हुनुहोस्, आफैंप्रति दयालु बन्नुहोस्। याद राख्नुहोस्, तपाईं एक्लो हुनुहुन्न र यो दुःख पनि सधैंभरि रहँदैन।