जीवन सजिलो छैन, तर निराश हुनुपर्ने पनि होइन: बुद्ध धर्म भन्छ यथार्थलाई अँगालौं

बुद्ध धर्म निराशावादी होइन, यथार्थवादी हो: एक चर्चा

बुद्ध धर्म निराशावादी होइन, यथार्थवादी हो: एक चर्चा

धेरै मानिसहरूले बुद्ध धर्मलाई निराशावादी वा जीवनका दुःख, पीडा र कष्टहरूको मात्र कुरा गर्ने धर्मको रूपमा बुझ्ने गरेको पाइन्छ। ‘दुःख’ (Dukkha) शब्दलाई धर्मको केन्द्रबिन्दुमा राखिएको देख्दा कतिपयलाई लाग्न सक्छ कि यो धर्मले जीवनमा निराशा मात्रै सिकाउँछ। तर के यो वास्तवमा सही बुझाइ हो त? मेरो विचारमा, बुद्ध धर्म निराशावादी होइन, बरु यो यथार्थवादी हो। यस ब्लग पोस्टमा हामी यो फरकलाई बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं र बुद्ध धर्मले कसरी जीवनका कठिनाइहरूलाई स्वीकार्दै समाधानको मार्ग देखाउँछ भन्ने बारेमा चर्चा गर्नेछौं।

दुःखको यथार्थता: स्वीकारोक्ति, निराशावाद होइन

बुद्ध धर्मको मुख्य शिक्षा चार आर्य सत्य (Four Noble Truths) बाट सुरु हुन्छ। यसमध्ये पहिलो आर्य सत्य हो: दुःख आर्य सत्य (Dukkha Sacca)। यसले जीवनमा दुःखको अस्तित्व छ भन्छ। जन्म लिनु, बुढ्यौली हुनु, बिरामी पर्नु, मर्नु, अप्रिय मानिस वा परिस्थितिहरूको सामना गर्नु, प्रियजनबाट छुट्टिनु, र चाहेको कुरा प्राप्त गर्न नसक्नु – यी सबैलाई बुद्धले दुःख मानेका छन्।

तर यो बुझाइलाई निराशावादी मान्नु गलत हो। यथार्थवाद भनेको जे छ, त्यसलाई जस्ताको तस्तै स्वीकार गर्नु हो। जीवनमा कठिनाइहरू र पीडाहरू छन् भन्ने कुरालाई स्वीकार गर्नु भनेको तीबाट भाग्नु वा त्यसलाई इन्कार गर्नुभन्दा धेरै व्यावहारिक हो। जसरी डाक्टरले रोग पत्ता लगाउँछ, भले ही त्यो रोग खतरनाक नै किन नहोस्, त्यसलाई निराशावाद भनिँदैन। रोग पत्ता लगाउनु भनेको उपचारको पहिलो खुड्किलो हो।

• बुद्धले जीवनमा दुःखको अस्तित्वलाई पहिलो सत्यको रूपमा बताए।
• यसमा जन्म, बुढ्यौली, बिरामी, मृत्यु जस्ता अटल यथार्थहरू पर्छन्।
• मन नपर्ने कुराको संगत र मन पर्ने कुराको वियोग पनि दुःख हुन्।

यी कुराहरूलाई स्वीकार गर्नु भनेको जीवनको यथार्थलाई आँखा चिम्लेर नहेर्नु हो। यो कुनै नकारात्मक सोच लाद्नु होइन, बरु जीवनको वास्तविक अवस्थालाई स्वीकार गर्नु हो जसले समाधानका लागि बाटो खोल्छ।

समाधानको मार्ग र आशा: निराशावाद भन्दा पर

यदि बुद्ध धर्मले दुःखको मात्र कुरा गरेको भए, त्यसलाई निराशावादी भन्न सकिन्थ्यो। तर बुद्धले चार आर्य सत्यमध्ये दुःखको कारण, दुःखको निवारण , र दुःख निवारणको मार्ग पनि बताउनुभयो। यहीँबाट बुद्ध धर्मको आशावादी र व्यावहारिक पक्ष स्पष्ट हुन्छ।

कारण: बुद्धले दुःखको मूल कारण तृष्णा (craving) वा आसक्ति (attachment) हो भन्नुभयो। हामी जे कुरा चाहन्छौं, त्यसलाई पाउन नसक्दा वा पाएको कुरा गुमाउनुपर्दा दुःख उत्पन्न हुन्छ। यो यथार्थ कारण पत्ता लगाउनु एक ठूलो खोज थियो।
निवारण: सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा, बुद्धले दुःखको अन्त्य सम्भव छ भन्नुभयो। यो अवस्थालाई निर्वाण भनिन्छ, जहाँ तृष्णा र आसक्तिको पूर्ण निरोध हुन्छ। दुःखको अन्त्य सम्भव छ भन्ने ज्ञान आफैंमा आशाको सबैभन्दा ठूलो किरण हो।
मार्ग: बुद्धले दुःखको अन्त्यका लागि आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग (Noble Eightfold Path) देखाउनुभयो। यो सही बुझाइ, सही विचार, सही वचन, सही कर्म, सही जीविकोपार्जन, सही प्रयास, सही सजगता, र सही एकाग्रताको मार्ग हो। यो मार्ग कुनै काल्पनिक कुरा होइन, बरु दैनिक जीवनमा अभ्यास गर्न सकिने नैतिक र मानसिक विकासको एक व्यावहारिक प्रणाली हो।

निराशावादले समस्यालाई मात्र देख्छ र कुनै समाधान देख्दैन। तर बुद्ध धर्मले समस्या (दुःख) लाई स्वीकार्छ, त्यसको कारण पत्ता लगाउँछ, र त्यसलाई पूर्ण रूपमा निवारण गर्ने उपाय पनि देखाउँछ। यो निराशा होइन, बरु गहिरो बुझाइमा आधारित मुक्तिपथको खाका हो।

व्यक्तिगत अनुभव र व्यावहारिक पक्ष

मैले जब पहिलो पटक ‘दुःख’को बारेमा सुनेँ, मलाई पनि अलि निराशाजनक लाग्यो। किनकि हामीलाई सधैं सुखको मात्रै कुरा गर्न सिकाइएको हुन्छ। तर जब यसलाई जीवनको यथार्थको रूपमा बुझ्न थालें, र बुद्धले यो दुःखको कारण र निवारण पनि बताउनुभएको छ भन्ने थाहा पाएँ, तब यसलाई समाधान गर्नेतर्फ सोच्ने प्रेरणा मिल्यो। दुःखलाई यथार्थको रूपमा स्वीकार गरेपछि मात्र हामी त्यसबाट बाहिर निस्कने उपाय खोज्न थाल्छौं।

बुद्ध धर्मले सजगता (mindfulness), करुणा (compassion), र ध्यान (meditation) जस्ता अभ्यासहरू सिकाउँछन्। यी अभ्यासहरूले हामीलाई जीवनको यथार्थलाई अझ स्पष्ट रूपमा देख्न मद्दत गर्छन्, हाम्रो आसक्ति र तृष्णालाई बुझ्न सघाउँछन्, र दुःखलाई कम गर्न वा त्यसलाई सहने शक्ति प्रदान गर्छन्। यो सैद्धान्तिक कुरा मात्र होइन, यो दैनिक जीवनमा उतारिन सक्ने एक व्यावहारिक दर्शन हो। यथार्थलाई जस्ताको तस्तै देख्न सकेपछि मात्र हामी त्यसलाई परिवर्तन गर्न वा त्यससँग सही तरिकाले जुझ्न सक्छौं।

सम्बद्ध दृष्टान्त: अशोक सम्राटको परिवर्तन

बुद्ध धर्मको यथार्थवादी दृष्टिकोणले कति गहिरो रूपान्तरण गराउन सक्छ भन्ने एउटा ऐतिहासिक उदाहरण सम्राट अशोकको जीवनबाट पाइन्छ। प्रारम्भमा उनले अनेक युद्धहरू लडे, जसमा हजारौं मानिसको मृत्यु भयो। तर कलिङ्ग युद्धको विनाश देखेपछि उनले पीडाको यथार्थता बुझे र बुद्ध धर्मतर्फ मोडिए। यस परिवर्तनले उनको शासनशैली, दृष्टिकोण र जीवन पथलाई नै नयाँ दिशा दियो। उनले हिंसाको ठाउँमा शान्ति, आक्रोशको ठाउँमा करुणा, र विस्तारको ठाउँमा आध्यात्मिकता रोजे। यो परिवर्तन एउटा उदाहरण हो कि यथार्थको स्वीकारोक्ति कसरी गहिरो रूपान्तरणमा परिणत हुन सक्छ।

यथार्थवाद र मानसिक स्वास्थ्य

आजको समयमा जब मानिसहरू मानसिक तनाव, चिन्ता, र अवसाद जस्ता समस्याहरूको सामना गरिरहेका छन्, बुद्ध धर्मले दिएको दृष्टिकोण अझ सान्दर्भिक हुन्छ। यथार्थलाई स्वीकार्ने, सजग रहने, र वर्तमान क्षणमा रहने अभ्यासले मानिसलाई आत्म-सम्बन्ध सुधार गर्न, आत्म-करुणा बढाउन र मानसिक सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ। दुःखको अस्तित्वलाई इन्कार गर्नु वा त्यसबाट भाग्नु मानसिक स्वास्थ्यका लागि झनै हानिकारक हुन सक्छ, तर त्यसलाई शान्त र सजग दृष्टिले हेर्नु भनेको आत्म-चिकित्सा गर्ने एक उपाय हो।

बुद्ध धर्म आधुनिक जीवनमा किन सान्दर्भिक छ?

धेरै धर्म वा विश्वास प्रणालीहरू भविष्यको स्वर्ग, पुनर्जन्मको सौभाग्य, वा परम लक्ष्यको वाचा गर्छन्, तर बुद्ध धर्म अहिलेको क्षणमै केन्द्रित रहन्छ। ‘इहपरलोक’को सट्टा ‘इह’ — अर्थात् अहिले, यही जीवनमा पीडाको अन्त्य सम्भव छ भन्ने शिक्षा दिन्छ। आजको युग जहाँ मानिसहरू व्यस्त, असन्तुलित, र मानसिकरूपले थाकेका छन्, त्यहाँ बुद्ध धर्मको सजगता, चेतना, र यथार्थ स्वीकृतिको अभ्यास झनै महत्वपूर्ण बनेको छ।

निष्कर्ष

संक्षेपमा भन्नुपर्दा, बुद्ध धर्मले जीवनका कठिनाइहरूलाई स्वीकार्छ (यथार्थवाद) तर त्यहाँ अड्किएर बस्दैन। यसले दुःखको कारण पहिचान गर्छ र त्यसलाई अन्त्य गर्ने मार्ग देखाउँछ (आशावाद र व्यावहारिकता)। बुद्ध धर्मले हामीलाई गुलाबी चश्मा लगाएर संसार हेर्न सिकाउँदैन, बरु यथार्थलाई जस्ताको तस्तै देख्न र त्यसबाट मुक्त हुने सामर्थ्य प्रदान गर्छ। अतः, बुद्ध धर्म निराशामा डुब्नु होइन, बरु यथार्थ बुझेर मुक्तिपथमा अघि बढ्नु हो। यो जीवनलाई यसको सम्पूर्णतामा स्वीकार गर्ने र शान्तिको खोजी गर्ने एक सशक्त माध्यम हो।