आधुनिक नेपालमा बौद्ध भिक्षु र गुम्बाहरूको भूमिका

बदलिँदो समयमा बौद्ध भिक्षु र गुम्बाहरू: नेपालमा उनीहरूको आजको भूमिका

नेपाल, शान्तिका अग्रदूत भगवान बुद्धको जन्मभूमि, शताब्दीयौंदेखि बौद्ध धर्म र संस्कृति को केन्द्र रहिआएको छ। यहाँका गुम्बाहरू केवल पूजापाठ गर्ने स्थान मात्र नभई ज्ञान, ध्यान र परम्पराको जीवन्त संग्रहालय पनि हुन्। तर, द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेको आधुनिक नेपालमा, भिक्षुहरू र गुम्बाहरूले कस्तो भूमिका खेलिरहेका छन् त? के उनीहरूको सान्दर्भिकता घटेको छ वा नयाँ रूपमा प्रकट भइरहेको छ? यो लेखमा हामी यसै विषयमाथि चर्चा गर्नेछौं।

परम्परागत भूमिका र यसको निरन्तरता

सदियौंदेखि बौद्ध भिक्षु र गुम्बाहरूको मुख्य भूमिका आध्यात्मिक र धार्मिक नै रहिआएको छ। उनीहरूले बौद्ध धर्मका सिद्धान्त र ग्रन्थहरूको संरक्षण गर्ने, पूजापाठ तथा अनुष्ठानहरू सम्पन्न गर्ने र मानिसहरूलाई आध्यात्मिक मार्गदर्शन प्रदान गर्ने कार्य गर्दै आएका छन्। आज पनि यो भूमिका उत्तिकै महत्वपूर्ण छ। शहरी जीवनको भागदौड र तनावबाट मुक्ति खोज्ने मानिसहरू आध्यात्मिक शान्ति का लागि गुम्बाहरूमा पुग्ने गर्छन्। भिक्षुहरूले ध्यान, योग र प्रवचन मार्फत उनीहरूलाई सही बाटो देखाउँछन्।

यस भूमिकामा केही परिवर्तन पनि आएको छ। पहिले गुम्बाहरू दुर्गम क्षेत्रमा सीमित हुन्थे भने अहिले शहरी क्षेत्रमा पनि नयाँ गुम्बाहरू स्थापना भएका छन्, जसले गर्दा धेरै मानिससम्म पहुँच पुगेको छ। परम्परागत ज्ञान मौखिक रूपमा सर्ने गरेकोमा अहिले लिखित ग्रन्थहरू र आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर ज्ञानको संरक्षण र प्रसार भइरहेको छ।

• मानिसहरूलाई आध्यात्मिक मार्गदर्शन र शान्ति प्रदान गर्ने
• बौद्ध धर्मका प्राचीन ग्रन्थ र परम्पराहरूको संरक्षण गर्ने
• जन्म, मृत्यु जस्ता जीवनका महत्वपूर्ण क्षणहरूमा गरिने धार्मिक अनुष्ठानहरू सम्पन्न गर्ने

आधुनिक समाजमा नयाँ आयामहरू

आधुनिक नेपालमा भिक्षु र गुम्बाहरूले आफ्नो परम्परागत भूमिकाका साथै नयाँ सामाजिक र शैक्षिक भूमिकाहरू पनि अपनाएका छन्। उनीहरू अब केवल धार्मिक केन्द्र मात्र रहेनन्, बरु सामुदायिक विकास र सामाजिक सेवाका माध्यम पनि बनेका छन्।

धेरै गुम्बाहरूले अहिले आधुनिक शिक्षा प्रदान गर्ने विद्यालयहरू सञ्चालन गरेका छन्। यी विद्यालयहरूमा भिक्षु बन्न चाहने मात्र नभई स्थानीय बालबालिकाहरूले पनि अध्ययन गर्न पाउँछन्। यहाँ धार्मिक शिक्षाका साथै विज्ञान, गणित, अंग्रेजी जस्ता विषयहरू पनि पढाइन्छ। यसले भिक्षु र गुम्बालाई समुदायसँग जोड्न मद्दत गरेको छ।

सामाजिक सेवामा पनि उनीहरूको भूमिका उल्लेखनीय छ। प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै: भूकम्प) को समयमा गुम्बाहरूले आश्रयस्थल, राहत वितरण केन्द्र र स्वयंसेवकको रूपमा काम गरेका छन्। धेरै गुम्बाहरूले स्वास्थ्य शिविर, पुस्तकालय र सामुदायिक भवनहरू पनि सञ्चालन गरेका छन्। एकपटक भूकम्पपछि मैले काठमाडौं नजिकैको एक गुम्बाका भिक्षुहरूलाई स्थानीय समुदायसँग मिलेर पाल टाँग्ने र खानेकुरा बाँड्ने काममा सक्रिय रूपमा लागिरहेको देखें। उनीहरूको निस्वार्थ सेवाभाव साँच्चै प्रेरणादायी थियो, जसले देखाउँछ कि उनीहरू धार्मिक अनुष्ठानमा मात्र सीमित छैनन्।

यसका अतिरिक्त, गुम्बाहरू कला, संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गर्ने महत्वपूर्ण स्थल हुन्। यहाँ प्राचीन मूर्ति, थाङ्का चित्रकला र वास्तुकलाको अध्ययन तथा संरक्षण गरिन्छ। साथै, गुम्बाहरू अहिले पर्यटनको आकर्षणको केन्द्र पनि बनेका छन्, जसले गर्दा स्थानीय अर्थतन्त्रमा योगदान पुगेको छ।

•  सामुदायिक विद्यालयहरू मार्फत आधुनिक शिक्षा प्रदान गर्ने
• प्राकृतिक प्रकोप र स्वास्थ्य जस्ता क्षेत्रमा सामाजिक सेवामा सक्रिय रहने
• कला, वास्तुकला र परम्परागत ज्ञानको सांस्कृतिक संरक्षण गर्ने
• पर्यटन प्रवर्द्धन मार्फत आर्थिक गतिविधिमा योगदान दिने
• अन्तरधार्मिक सद्भाव र सामुदायिक एकता बढाउने

चुनौतीहरू र भविष्यको बाटो

आधुनिकतासँगै भिक्षु र गुम्बाहरूले केही चुनौतीहरूको पनि सामना गरिरहेका छन्। परम्परागत मूल्य मान्यता र आधुनिक जीवनशैली बीच सन्तुलन कायम गर्नु, गुम्बाहरूको आर्थिक व्यवस्थापन गर्नु, र युवा पुस्तालाई आकर्षित गर्नु प्रमुख चुनौतीहरू हुन्। शहरीकरण र धर्मनिरपेक्षताको बढ्दो प्रभावले पनि उनीहरूको भूमिकामा असर पारेको छ।

तर, यी चुनौतीका बाबजुद पनि भिक्षु र गुम्बाहरूले आफ्नो भूमिकालाई समयसापेक्ष बनाउँदै लगेका छन्। प्रविधिको प्रयोग गरेर धर्म प्रचार गर्ने, सामाजिक सञ्जाल मार्फत मानिसहरूसँग जोडिने र समुदायमा आधारित कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने जस्ता प्रयासहरू भइरहेका छन्। भविष्यमा उनीहरूको भूमिका नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक र आध्यात्मिक विकासका लागि अझ महत्वपूर्ण रहने अपेक्षा गर्न सकिन्छ।

अन्त्यमा, आधुनिक नेपालमा बौद्ध भिक्षु र गुम्बाहरूको भूमिका बहुआयामिक छ। उनीहरूले जहाँ एकातर्फ शताब्दीयौं पुरानो परम्परा, ज्ञान र आध्यात्मिकतालाई जीवित राखेका छन्, त्यहीँ अर्कातर्फ शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक सेवा र सांस्कृतिक संरक्षण जस्ता क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान दिइरहेका छन्। चुनौतीहरू भए पनि, उनीहरूको सान्दर्भिकता कायमै छ र बदलिँदो समयसँगै उनीहरूले आफ्नो भूमिकालाई अझ फराकिलो बनाउँदै लगेका छन्। नेपालको आध्यात्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासमा उनीहरूको भूमिका सधैं महत्वपूर्ण रहनेछ।