बुद्ध र शोकाकुल आमा

शोकको सागरमा ज्ञानको द्वीप: बुद्ध र शोकाकुल आमाको कथा

मानव जीवनमा सुख र दुःख दुवै अभिन्न अंग हुन्। हामीले चाहेर पनि दुःखबाट पूर्ण रूपमा उम्कन सक्दैनौं। तर दुःखलाई कसरी लिन्छौं, त्यसैमा हाम्रो शान्ति र आनन्द निर्भर गर्छ। विशेषगरी, जब हामीले माया गरेका कोही आफ्नो मानिसलाई गुमाउँछौं, त्यो पीडाको भार कति असह्य हुन्छ, त्यसलाई शब्दमा बयान गर्न सकिँदैन। यस्तै असीमित शोकमा डुबेकी एक आमाको कथा र गौतम बुद्धले उनलाई कसरी अनमोल ज्ञान प्रदान गरे भन्ने बारे आज हामी कुरा गर्नेछौं। यो कथा केवल एक पुरानो किस्सा मात्र नभएर, आज पनि हाम्रा लागि जीवनको अनित्यता र शोकको व्यवस्थापन बारे गहिरो शिक्षा दिने एउटा दार्शनिक पाठ हो।

शोकाकुल आमाको व्यथा: किसा गोतमी

प्राचीन श्रावस्ती नगरमा किसा गोतमी नामकी एक गरिब महिला बस्थिन्। उनले भर्खरै एउटा सुन्दर शिशुलाई जन्म दिएकी थिइन् र उनको जीवनमा खुसीको कुनै सीमा थिएन। त्यो बच्चा उनको सबै दुःखको ओखती थियो, उनको अँध्यारो जीवनको एकमात्र उज्यालो किरण थियो। तर, जीवन कति निर्दयी हुन्छ भन्ने कुरा उनले त्यतिखेर बुझिन्, जब उनको काखको त्यो कलिलो बच्चा अचानक बिरामी परेर मृत्युको मुखमा पुग्यो। आफ्नो एकमात्र सन्तान गुमाउनुको पीडा कति भयानक हुन्छ, त्यो कल्पनातीत छ। किसा गोतमीको संसार नै चकनाचुर भयो। उनी आफ्नो मृत बच्चालाई काखमा बोकेर नगरभरि घुम्न थालिन्, प्रत्येक घरमा पुगेर कसैले आफ्नो बच्चालाई जीवन दिन सक्छ कि भनेर सोध्न थालिन्। उनको हृदयमा एउटै मात्र कामना थियो – मेरो बच्चा फेरि जीवित होस्!

मानिसहरूले उनलाई पागल सम्झिए, तर उनको पीडा यति गहिरो थियो कि उनले अरूको कुरा सुन्न सकिनन्। अन्ततः, एक दयालु व्यक्तिले उनलाई सुझाव दिए, “तपाईं गौतम बुद्धकहाँ जानुहोस्। उहाँले तपाईंलाई पक्कै पनि केही उपाय बताउनुहुनेछ।” आशाको सानो किरण लिएर, किसा गोतमी बुद्धकहाँ पुगिन् र आफ्नो बच्चालाई जीवन दिनका लागि बिन्ती गरिन्। उनको अनुहारमा देखिने असीम पीडा र आँखाबाट बगेका आँसुले बुद्धको हृदयलाई पनि छुन सक्यो।

बुद्धको अनुपम शिक्षा: मृत्युको कटु सत्य

बुद्धले किसा गोतमीको कुरा धैर्यपूर्वक सुने। उनले सिधै उनको बच्चालाई जीवित पार्न सक्छु भनेनन्, न त उनलाई सान्त्वना मात्र दिए। बुद्धले उनलाई एउटा अनौठो सर्त राखे। उनले भने, “हेर किसा गोतमी, म तिम्रो बच्चालाई अवश्य पनि जीवन दिन सक्छु, तर त्यसका लागि तिमीले एउटा सानो काम गर्नुपर्छ। तिमी नगरका प्रत्येक घरमा जाउ र एउटा यस्तो घरबाट मुटुको दाना लिएर आऊ, जुन घरमा आजसम्म कसैको पनि मृत्यु भएको छैन।”

बुद्धको यो कुरा सुनेर किसा गोतमीको मनमा आशाको ठूलो लहर उत्पन्न भयो। उनलाई लाग्यो, यो त कति सजिलो काम! उनी तत्काल मुटुको दाना खोज्न निस्किन्। उनी प्रत्येक घरको ढोकामा पुगिन्, “के यो घरमा कहिल्यै कसैको मृत्यु भएको छैन?” भनेर सोध्दै गइन्। तर आश्चर्य! उनले जतिसुकै धेरै घरमा गए पनि, प्रत्येक घरबाट उनले उही जवाफ पाइन्। कसैले आफ्ना आमाबुबा गुमाएका थिए भने, कसैले आफ्ना छोराछोरी, कसैले दाजुभाइ, त कसैले जीवनसाथी। कुनै पनि यस्तो घर थिएन, जहाँ मृत्युले आफ्नो पाइला टेकेको नहोस्।

दिनभरि घुम्दा घुम्दै, किसा गोतमी थकित भइन्, तर उनको मनमा एउटा गहिरो सत्य झल्झली आयो। उनले बुझिन् कि मृत्यु एक विश्वव्यापी सत्य हो, जो हरेक प्राणीको जीवनमा अनिवार्य छ। यसबाट कोही पनि बच्न सक्दैन। यो केवल उनको बच्चाको मृत्युको कथा मात्र थिएन, यो त संसारकै कथा रहेछ। उनले महसुस गरिन् कि उनी मात्र एक्लो शोकाकुल व्यक्ति होइनन्, संसारका हरेक प्राणीले कुनै न कुनै रूपमा यो पीडा भोगेका छन्। यो बुद्धको अनुपम शिक्षा थियो जसले किसा गोतमीलाई अनुभवबाट ज्ञान प्रदान गर्‍यो, केवल शब्दबाट होइन। म आफैँले पनि जब कुनै दुःखमा हुन्छु, लाग्छ म मात्रै यो पीडाबाट गुज्रिरहेको छु। तर जब म अरूको कथा सुन्छु वा आफ्ना कुराहरू बाँड्छु, तब लाग्छ कि यो त मानव जीवनको सामान्य पाटो रहेछ र म एक्लो छैन। यही अनुभूतिले ठूलो राहत दिन्छ।

शोकबाट शान्तितर्फ: स्वीकृति र विमुक्ति

यो गहिरो बोध प्राप्त गरेपछि, किसा गोतमी आफ्नो मृत बच्चालाई शान्तपूर्वक छाडेर बुद्धकहाँ फर्किन्। उनको अनुहारमा अब पहिलेको जस्तो असीम शोक थिएन, बरु गहिरो शान्ति र समझदारी झल्किएको थियो। उनले बुद्धलाई धन्यवाद दिइन् र उनको शिक्षालाई आत्मसात गरिन्। उनले बुझिन् कि दुःखको कारण मृत्यु आफैं होइन, बरु अनित्यता माथि स्थायीत्वको अपेक्षा गर्नु र गुमाउनु पर्ने वस्तुमा आसक्ति राख्नु हो। जब उनले मृत्युको अपरिहार्यतालाई स्वीकार गरिन्, तब उनले आफ्नो हृदयमा शान्ति पाइन्। पछि, किसा गोतमीले बुद्धको शिक्षालाई पछ्याउँदै भिक्षुणी बनिन् र जीवनभर अरूलाई ज्ञानको मार्गमा डोऱ्याइन्।

यो कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि जीवनमा शोक र पीडा अपरिहार्य छन्, तर हामी तीबाट कसरी पार पाउँछौं भन्ने कुरा हाम्रो दृष्टिकोण र स्वीकृतिमा निर्भर गर्छ। जब हामी जीवनको अनित्यतालाई स्वीकार गर्छौं, तब हामी कम आसक्त हुन्छौं र दुःखको चक्रबाट मुक्त हुन सक्छौं। बुद्धको यो शिक्षा आज पनि उत्तिकै प्रासंगिक छ, जसले हामीलाई जीवनको सत्यता बुझ्न र शान्तिमय जीवन बिताउन मार्गदर्शन गर्छ। दुःखको बादल मडारिए पनि, त्यसलाई स्वीकार गरेर अगाडि बढ्नु नै वास्तविक जीवन हो।