बुद्ध र मारको भेट: हाम्रो भित्री युद्ध

नमस्ते मित्रहरू! आज हामी एउटा यस्तो कथामा डुब्नेछौँ, जुन हजारौँ वर्ष पुरानो भए तापनि हाम्रो जीवनमा आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। यो कथा हो, बुद्धत्व प्राप्त गर्ने क्रममा राजकुमार सिद्धार्थ गौतमले सामना गरेको एउटा कठिन तर अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण परीक्षाको। हामी कुरा गर्दैछौँ, मार (Mara) सँगको बुद्धको साक्षात्कारको। तर, मार को हो? के ऊ केवल एक पौराणिक दानव हो, वा हाम्रो आफ्नै मनभित्र लुकेका अनेकौँ कामना, डर र अज्ञानताको प्रतीक? आउनुहोस्, यो रहस्यमय भेटको गहिराइमा पुगौँ। यो कथाले हामीलाई हाम्रो जीवनका चुनौतीहरूलाई हेर्ने एउटा नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्न सक्छ।

मार को हो? एक पौराणिक पात्र वा हाम्रो यथार्थ?

बौद्ध ग्रन्थहरूमा मारलाई एउटा दुष्ट देवपुत्र (Devaputra) को रूपमा चित्रण गरिएको छ, जसले मानिसहरूलाई मुक्ति र बुद्धत्व प्राप्त गर्नबाट रोक्न हरसम्भव प्रयास गर्छ। जब सिद्धार्थ गौतम बोधिवृक्षमुनि बुद्धत्व प्राप्तिको अन्तिम चरणमा थिए, मारले आफ्ना सेनाहरू र सुन्दर छोरीहरू पठाएर उनलाई विचलित गर्ने प्रयास गर्‍यो। तर, यो कथाको गहिरो अर्थ छ। मार केवल बाहिरी दानव होइन, बरु यो हाम्रो आफ्नै मनभित्र उत्पन्न हुने नकारात्मक शक्तिहरूको प्रतीक हो। यसलाई विभिन्न रूपमा बुझ्न सकिन्छ:

• काम मार (Kama Mara): यो इच्छा र मोहको प्रतीक हो। सुन्दर वस्तु, शक्ति, प्रसिद्धि र सुखभोगको तीव्र चाहना नै काम मार हो, जसले हामीलाई सत्यबाट विचलित गर्छ।
• क्लेश मार (Klesha Mara): यो द्वेष, घृणा, क्रोध र ईर्ष्या जस्ता मानसिक विकारहरूको प्रतिनिधित्व गर्छ। यी विकारहरूले हाम्रो मनलाई अशान्त बनाउँछन् र हामीलाई शान्ति प्राप्त गर्न दिँदैनन्।
• मृत्यु मार (Mrityu Mara): यो मृत्यु र क्षणभङ्गुरताको डर हो। यसले हामीलाई परिवर्तन स्वीकार गर्नबाट रोक्छ र जीवनको अनिश्चितताप्रति भयभीत बनाउँछ।
• स्कन्ध मार (Skandha Mara): हाम्रो आफ्नै शरीर र मनका पाँच स्कन्ध (रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार, विज्ञान) प्रति अत्यधिक आसक्ति र ‘म’ भन्ने भ्रम नै स्कन्ध मार हो।
• देवपुत्र मार (Devaputra Mara): यो कहिलेकाहीँ बाहिरी रूपमा आउने प्रलोभन वा अवरोधहरूलाई बुझाउँछ, जुन हेर्दा राम्रो देखिए तापनि हाम्रो आध्यात्मिक प्रगतिमा बाधक बन्न सक्छ।

यी सबै मारहरूले हामीलाई हाम्रो साँचो स्वभाव बुझ्नबाट रोक्छन्। बुद्धले यिनै भित्री र बाहिरी शक्तिहरूसँग सङ्घर्ष गरे र तिनीहरूमाथि विजय प्राप्त गरे।

बुद्धले मारलाई कसरी जिते?

बुद्धले मारलाई कुनै हतियार वा शारीरिक बलले जितेका होइनन्। उनको विजयको हतियार थियो—प्रज्ञा (Wisdom), करुणा (Compassion) र अटल सङ्कल्प (Unwavering Determination)। मारले जब आफ्ना सेनाहरू पठायो, बुद्धले उनीहरूप्रति मैत्रीको भावना राखे। जब मारका छोरीहरूले विभिन्न प्रलोभन देखाए, बुद्धले ती सबैलाई अस्थायी र सारहीन देखे।

यो विजय केवल एक व्यक्तिको विजय थिएन, यो त अज्ञानता र दुःखमाथि मानव चेतनाको विजय थियो। मेरो आफ्नै जीवनमा पनि, कहिलेकाहीँ कुनै नयाँ काम सुरु गर्दा वा महत्त्वपूर्ण निर्णय लिँदा, भित्री डर र शङ्काहरूले मलाई घेर्छन्। ती पलहरूमा, मलाई लाग्छ कि आलस्य र असुरक्षा नै मेरो आफ्नो ‘मार’ हो। बुद्धको यो कथाले मलाई ती भित्री आवाजहरूलाई चिन्न र तिनीहरूसँग नडराईकन आफ्नो बाटोमा अडिग रहन प्रेरणा दिन्छ।

हाम्रो जीवनमा मारको उपस्थिति

आजको आधुनिक युगमा पनि मारले हामीलाई विभिन्न रूपमा चुनौती दिइरहेको छ। सामाजिक सञ्जालको लत, अनावश्यक किनमेलको चाहना, अरूसँग आफूलाई तुलना गरेर दुःखी हुनु, वा असफलताको डरले कुनै काम सुरु नै गर्न नसक्नु—यी सबै हाम्रा आफ्नै मारका आधुनिक रूपहरू हुन्।

• सूचनाको भेल: अनावश्यक जानकारी र विचलित गर्ने सामग्रीहरूले हाम्रो ध्यान भङ्ग गर्छन् र हामीलाई महत्त्वपूर्ण कुराहरूबाट टाढा राख्छन्।
• उपभोक्तावाद: ‘मसँग यो हुनुपर्छ, त्यो हुनुपर्छ’ भन्ने निरन्तरको चाहनाले हामीलाई कहिल्यै सन्तुष्ट हुन दिँदैन। यो काम मारको स्पष्ट उदाहरण हो।
• तुलनात्मक सोच: सामाजिक सञ्जालमा अरूको ‘उत्तम’ जीवन देखेर आफूलाई कमजोर महसुस गर्नु वा ईर्ष्या गर्नु क्लेश मार हो।
• डर र असुरक्षा: भविष्यको चिन्ता, असफलताको डर, वा एक्लोपनको भयले हामीलाई नयाँ अवसरहरू अँगाल्नबाट रोक्छ। यो मृत्यु मारको विस्तारित रूप हो।

हाम्रो जीवनको हरेक मोडमा, जब हामी कुनै राम्रो काम गर्न खोज्छौँ, वा आफूलाई अझ राम्रो बनाउन चाहन्छौँ, तब यी भित्री र बाहिरी अवरोधहरू देखा पर्छन्। बुद्धले जस्तै, हामीले पनि यी शक्तिहरूलाई चिन्नुपर्छ र तिनीहरूको सामना ज्ञान, करुणा र दृढ सङ्कल्पका साथ गर्नुपर्छ।