Routine of Nepal Banda र सम्पदाको गलत पहिचान

शब्दको भ्रम: काँक्रेविहार र स्वयम्भूको पहिचानमाथि सामाजिक सञ्जालको अन्याय
सामाजिक सञ्जाल आज सूचनाको महासागर बनेको छ, जहाँ Routine of Nepal Banda ‘रुटिन अफ नेपाल बन्द’ जस्ता लोकप्रिय पेजहरूले हाम्रा सम्पदाहरूलाई लाखौंसम्म पुर्‍याउँछन्। हालै उनीहरूले सुर्खेतको भव्य संरचनालाई “ऐतिहासिक काँक्रेविहार मन्दिर” र काठमाडौंको स्वयम्भूलाई “Swayambhunath temple” भनेर प्रस्तुत गरे। तस्बिरहरू सुन्दर थिए, तर ती तस्बिरसँग जोडिएका शब्दहरूले हाम्रो इतिहासको एउटा महत्वपूर्ण पाटोलाई ओझेलमा पारिरहेका थिए।

यो केवल सामान्य गल्ती होइन। यो हाम्रो सम्पदाको मौलिक पहिचानलाई क्रमशः मेटाउने र एउटै धार्मिक दृष्टिकोणबाट मात्र व्याख्या गर्ने एउटा खतरनाक प्रक्रियाको हिस्सा हो। आज हामी यही भ्रमलाई चिर्दै काँक्रेविहार र स्वयम्भूको वास्तविक पहिचानबारे प्रस्ट हुनेछौं।

भाग १: काँक्रेविहार – ‘मन्दिर’ होइन, एक गौरवशाली ‘विहार’

सुर्खेतको यो अद्वितीय सम्पदालाई ‘मन्दिर’ भन्नु यसको नाम, वास्तुकला र इतिहास तिनै पक्षमाथिको अन्याय हो। यो मूलतः एक बौद्ध विहार हो, जसका अकाट्य प्रमाणहरू छन्।

१. नामको अकाट्य प्रमाण: काँक्रेविहार

यस सम्पदाको नाम नै यसको पहिलो र सबैभन्दा बलियो प्रमाण हो। यसको नाम ‘काँक्रेविहार’ हो, ‘काँक्रे-मन्दिर’ वा ‘काँक्रे-देवल’ होइन। ‘विहार’ शब्दले बौद्ध मठ, भिक्षुहरू बस्ने स्थान वा बौद्ध चैत्यलाई जनाउँछ, जुन दक्षिण एसियाको धार्मिक इतिहासमा सर्वमान्य छ। नाममा रहेको ‘विहार’ शब्दलाई बेवास्ता गर्नु भनेको यसको बौद्ध आत्मालाई नै नकार्नु हो।

२. पुरातात्विक प्रमाण: विहारको बौद्ध पहिचानको ठोस आधार

उत्खननबाट प्राप्त पुरातात्विक प्रमाणले यसको ‘विहार’ भन्ने पहिचानलाई झनै बलियो बनाउँछ। यहाँबाट हिन्दू देवी-देवताका मूर्तिहरू भेटिनुलाई सहायक मान्न सकिन्छ, तर यस विहारको मूल आस्था र केन्द्रबिन्दुको रूपमा रहेका विभिन्न ध्यान मुद्रामा बसेका भगवान् बुद्धका मूर्तिहरू नै प्रमुख प्रमाण हुन्। बौद्ध दर्शन, विशेषगरी महायान र वज्रयान परम्परामा, स्थानीय देवी-देवता वा अन्य आस्थाका पात्रहरूलाई बोधिसत्व वा धर्मपालको रूपमा समाहित गर्ने एक उदार र समन्वयकारी चरित्र छ।

तसर्थ, यहाँ पाइएका अन्य मूर्तिहरूले यसलाई ‘साझा स्थल’ प्रमाणित गर्दैन, बरु यसले तत्कालीन बौद्ध परम्पराको समावेशी प्रकृतिलाई दर्शाउँछ, जहाँ मूल दार्शनिक र धार्मिक आधार बौद्ध नै थियो। यो संरचना एक बौद्ध विहार नै हो, जसले आफ्नो फराकिलो दृष्टिकोणअन्तर्गत अन्य आस्थाका प्रतीकहरूलाई पनि सम्मानपूर्वक स्थान दिएको थियो।

३. ऐतिहासिक यथार्थ: राजकीय संरक्षणमा फस्टाएको बौद्ध परम्परा

खस मल्लकालीन इतिहासलाई सतही रूपमा हेर्दा राजाहरूलाई शैव धर्मका अनुयायी मात्र देखाइन्छ, तर गहिराइमा पुग्दा उनीहरूको राज्यमा बौद्ध धर्म राजकीय संरक्षण प्राप्त एक प्रमुख र जीवन्त धर्म थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ। तत्कालीन कर्णाली क्षेत्र, तिब्बतसँगको नजिकको व्यापारिक र सांस्कृतिक सम्बन्धका कारण, बौद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण केन्द्र थियो।

खस मल्ल राजाहरूले बौद्ध विहारहरू निर्माणमा सहयोग गर्नु उनीहरूको ‘सहिष्णुता’ मात्र होइन, बरु आफ्नो राज्यको एक प्रमुख धार्मिक-सांस्कृतिक शक्तिप्रतिको उनीहरूको राजकीय दायित्व र संरक्षणको प्रमाण हो। उनीहरूले बौद्ध विद्वान, कलाकार र भिक्षुहरूलाई राजकीय संरक्षण दिएका थिए। त्यसैले, काँक्रेविहार कुनै हिन्दू राजाले ‘अनुमति’ वा ‘दान’ दिएर बनेको संरचना होइन; बरु यो त्यस क्षेत्रमा सयौं वर्षदेखि गहिरो जरा गाडेको बौद्ध परम्परा र राजकीय संरक्षण प्राप्त एक गौरवशाली बौद्ध सम्पदाको जीवन्त उदाहरण हो।

भाग २: स्वयम्भू – ‘टेम्पल’ होइन, एक पवित्र ‘महाचैत्य’

यो पहिचानको भ्रम काँक्रेविहारमा मात्र सीमित छैन। काठमाडौंको मुटुमा रहेको विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत स्वयम्भूलाई समेत अंग्रेजीमा ‘Temple’ लेख्ने चलन छ, जुन पूर्णतः गलत छ।

स्वयम्भू ‘मन्दिर’ (Temple) होइन, यो एक महाचैत्य (Great Stupa) हो।

संरचना र दर्शनको भिन्नता:

‘मन्दिर’ कुनै देवी-देवताको मूर्ति स्थापना गरिएको पूजास्थल हो। तर ‘चैत्य’ वा ‘स्तूप’ एक गुम्बज आकारको संरचना हो, जसले बुद्धका अवशेषहरू धारण गर्छ र यसले बुद्धको प्रज्ञा-मन (Enlightened Mind) को प्रतीकको रूपमा काम गर्छ। स्वयम्भूको विशाल सेतो गुम्बज, त्यसमाथि रहेका प्रज्ञाचक्षु (Buddha’s eyes of wisdom), र वरिपरि रहेका माने (प्रार्थना चक्र) हरू शुद्ध बौद्ध वास्तुकला र दर्शनका अंग हुन्।

मूल प्रतीक र देवता: पञ्च बुद्धको उपस्थिति

स्वयम्भू महाचैत्यको बौद्ध पहिचान यसको बाहिरी स्वरूपमा मात्र होइन, यसको गर्भमा स्थापित देवताहरूमा पनि निहित छ। चैत्यको विशाल गुम्बजको चारै दिशामा हेर्नुभयो भने त्यहाँ पञ्च बुद्ध (Five Dhyani Buddhas) का मूर्तिहरू स्थापित गरिएका छन्।

यी पञ्च बुद्ध—वैरोचन, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव, अमिताभ, र अमोघसिद्धि—वज्रयानी बौद्ध दर्शनका आधार स्तम्भ हुन्। उनीहरूले बुद्धत्वका विभिन्न पक्ष र गुणहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्। कुनै पनि हिन्दू मन्दिरको मूल गर्भगृह वा मुख्य स्थानमा यसरी पञ्च बुद्धलाई स्थापना गरिएको हुँदैन।

स्वयम्भूको केन्द्रमा यी पाँच बुद्धहरूको उपस्थिति नै यसको सबैभन्दा ठूलो प्रमाण हो कि यो कुनै ‘साझा स्थल’ वा ‘मन्दिर’ होइन, बरु यो वज्रयानी बौद्ध दर्शनमा आधारित एक पवित्र मण्डल र महाचैत्य हो।

अन्त्यमा,

‘रुटिन अफ नेपाल बन्द’ जस्ता करोडौं पहुँच भएका माध्यमहरूको जिम्मेवारी केवल सुन्दर तस्बिर देखाउनु मात्र होइन, सही जानकारी दिनु पनि हो। हामी उनीहरूलाई यो गल्ती औंल्याउँदै भविष्यमा हाम्रा सम्पदाहरूको सही नाम र पहिचान प्रयोग गर्न आग्रह गर्दछौं।

काँक्रेविहार एक विहार हो। स्वयम्भू एक महाचैत्य हो। आउनुहोस्, हामी सबै मिलेर यो भ्रमलाई चिर्दै हाम्रा सम्पदाको वास्तविक कथा संसारलाई सुनाऔं। सही शब्द प्रयोग गरौं, र आफ्नो गौरवशाली इतिहासको सही संरक्षण गरौं।