बौद्ध धर्म र वातावरण संरक्षण: दिगो जीवनको बाटो

बौद्ध धर्म र वातावरण संरक्षण: दिगो जीवनको शान्त मार्ग

पर्यावरण संकट हाम्रो समयको सबैभन्दा ठूलो चुनौती बनेको छ। जलवायु परिवर्तन, प्रदूषण र प्राकृतिक स्रोतहरूको अन्धाधुन्ध विनाशले हामीलाई सोच्न बाध्य बनाएको छ कि हाम्रो जीवनशैली कहाँ गलत भइरहेको छ। प्रायः हामी यी समस्याहरूको समाधान प्राविधिक उपायहरूमा मात्रै खोज्छौं, तर के हुन्छ यदि उत्तर हाम्रा पुराना धार्मिक र दार्शनिक परम्पराहरूमा लुकेको छ भने? विशेषगरी, बुद्ध धर्मले वातावरण संरक्षण र दिगो जीवनका लागि एक गहिरो र व्यावहारिक दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। यो केवल एक धर्म मात्र नभएर, प्रकृतिको सम्मान र सबै जीवहरूसँग सद्भावमा बाँच्न सिकाउने एक जीवनशैली हो।

बौद्ध शिक्षामा निहित वातावरणीय चेतना

बुद्ध धर्मले सिकाउने हरेक कुरा प्रकृति र जीवनप्रति गहिरो सम्मानमा आधारित छ। यसका केही प्रमुख सिद्धान्तहरूले कसरी वातावरणीय चेतनालाई बढावा दिन्छन् हेरौं:

• अहिंसा (Non-violence): बुद्ध धर्मको मूल सिद्धान्तमध्ये एक अहिंसा हो। यो केवल मानिसप्रति मात्र नभई, सबै sentient प्राणीहरू (कीरा, जनावर) र सम्पूर्ण प्रकृतितर्फ पनि विस्तार हुन्छ। जब हामी कुनै पनि जीवलाई हानि नगर्ने वा क्षति नपुऱ्याउने अभ्यास गर्छौं, तब स्वतः तिनको वासस्थान, अर्थात् वातावरणको पनि ख्याल राख्छौं। वनजङ्गल विनाश गर्नु वा नदीनाला प्रदूषित गर्नु भनेको त्यहाँ आश्रित जीवहरूलाई हिंसा गर्नु हो भन्ने बुद्ध शिक्षाले बुझाउँछ।
• परस्पर निर्भरता (Interdependence – Pratityasamutpada): बुद्धले सिकाउनुभएको “प्रतित्यसमुत्पाद” को सिद्धान्तले सबै चीजहरू एकअर्कासँग जोडिएका छन् भन्ने देखाउँछ। रुख र बिरुवाबिना हामी सास फेर्न सक्दैनौं, सफा पानीबिना जीवजन्तु बाँच्न सक्दैनन्। जब हामी यो गहिरो सम्बन्ध बुझ्छौं, तब हामी बुझ्छौं कि हामीले प्रकृतिलाई पुऱ्याएको हरेक क्षति अन्ततः हामी आफैंमा फर्कन्छ। यसले गर्दा हामी आफ्ना कार्यहरू प्रति अझ सचेत र जिम्मेवार बन्छौं।
• मध्यम मार्ग (Middle Path): बुद्धले चरम उपभोग वा चरम त्याग दुवैबाट बच्न मध्यम मार्ग अपनाउन सिकाउनुभयो। आजको उपभोक्तावादी समाजमा जहाँ “धेरै हुनु नै राम्रो हो” भन्ने मान्यता छ, यसले प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक दोहन र फोहोर उत्पादनलाई बढावा दिएको छ। मध्यम मार्गले आवश्यकताभन्दा बढी सञ्चय नगर्ने, आफूसँग जे छ त्यसैमा सन्तुष्ट हुने र विवेकपूर्ण उपभोग गर्ने प्रेरणा दिन्छ, जुन दिगो जीवनका लागि अपरिहार्य छ।
• करुणा र मैत्री (Compassion and Loving-kindness): सबै प्राणीहरूप्रति करुणा र मैत्री (दया र सद्भाव) को भावना विकास गर्नु बुद्ध धर्मको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो। जब हामी रुख-बिरुवा, जनावर र नदीनालालाई पनि हाम्रो विस्तारित परिवारको सदस्यको रूपमा हेर्छौं, तब तिनको संरक्षण गर्नु हाम्रो स्वाभाविक कर्तव्य बन्छ। यो भावले वातावरणीय समस्यालाई केवल “प्राविधिक समस्या” को रूपमा नहेरी “नैतिक र मानवीय समस्या” को रूपमा हेर्न उत्प्रेरित गर्छ।

दिगो जीवनका लागि बौद्ध अभ्यासहरू

बुद्ध धर्मले केवल दर्शन मात्र दिँदैन, यसले हामीलाई दैनिक जीवनमा लागू गर्न सकिने व्यावहारिक अभ्यासहरू पनि सिकाउँछ जसले दिगो जीवनशैलीलाई बढावा दिन्छ:

• सचेत उपभोग (Mindful Consumption): बुद्ध धर्मले हामीलाई “सचेत उपभोग” गर्न सिकाउँछ। यसको अर्थ, कुनै पनि वस्तु किन्नु वा प्रयोग गर्नु अघि, त्यो साँच्चै आवश्यक छ कि छैन, त्यसको उत्पादनमा कति प्राकृतिक स्रोत खपत भयो, र त्यसको आयु सकिएपछि त्यसको व्यवस्थापन कसरी हुन्छ भनेर सोच्नु हो। मैले हालै एक सरल नियम अपनाएको छु: “यदि मलाई कुनै चीजको दुई वटा आवश्यकता पर्दैन भने, म एउटा पनि किन्दिनँ।” यो सानो परिवर्तनले पनि अनावश्यक फोहोर र खर्च घटाउन मद्दत गरेको छ। हामीले खाने खाना, लगाउने कपडा, प्रयोग गर्ने ऊर्जा – सबैमा सचेतता अपनाउनु दिगो जीवनको आधार हो।
• प्रकृतिसँगको सम्बन्ध र ध्यान (Connection with Nature and Meditation): बुद्ध धर्मले प्रकृतिसँग गहिरो सम्बन्ध बनाउन जोड दिन्छ। ध्यान (meditation) गर्दा अक्सर हामी आफ्नो श्वास र शरीरमा ध्यान केन्द्रित गर्छौं, तर यसको एउटा भाग प्रकृतिसँग एकाकार हुनु पनि हो। एकपटक म उपत्यका बाहिरको एउटा सानो गुम्बामा गएको थिएँ। त्यहाँको शान्त वातावरण, चराको चिरबिर आवाज र हरियालीले मलाई एक प्रकारको असीम शान्ति प्रदान गर्‍यो। त्यो अनुभवले मलाई बुझायो कि प्रकृति केवल स्रोत मात्र होइन, यो हाम्रो मनको शान्तिका लागि पनि आवश्यक छ। प्रकृतिमा समय बिताउँदा वा पैदल हिँड्दा, हामी त्यसको सुन्दरता र नाजुकताको कदर गर्न सिक्छौं र त्यसलाई जोगाउने इच्छा स्वतः जागृत हुन्छ।
• फोहोर व्यवस्थापन र पुनर्चक्रण (Waste Management and Recycling): धेरै बौद्ध मठहरू र समुदायहरूले फोहोर कम गर्ने, पुनर्चक्रण गर्ने र कम्पोस्ट बनाउने अभ्यासलाई प्राथमिकता दिन्छन्। यसले बुद्धको “आवश्यकताभन्दा बढी नलिने” र “सचेत रहने” शिक्षालाई व्यवहारमा उतार्छ। प्लास्टिकको प्रयोग कम गर्ने, पानीको सदुपयोग गर्ने र ऊर्जा बचत गर्ने जस्ता कार्यहरू दैनिक बौद्ध जीवनको अभिन्न अंग हुन्।

अन्त्यमा, बुद्ध धर्मले हामीलाई वातावरण संरक्षण र दिगो जीवनशैलीलाई केवल बाह्य समस्याको रूपमा नहेरी, हाम्रो भित्री चेतना र आचरणसँग जोड्न सिकाउँछ। यो कुनै नयाँ विचारधारा होइन, बरु हजारौं वर्ष पुरानो ज्ञान हो जसले प्रकृतिसँग सद्भावमा बाँच्न र हाम्रो पृथ्वीको ख्याल राख्न प्रेरित गर्दछ। जब हामी करुणा, सचेतता, र परस्पर निर्भरताको सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात गर्छौं, तब हामी एक स्वस्थ पृथ्वी र सबै जीवजन्तुका लागि राम्रो भविष्य निर्माण गर्न सक्छौं। यो केवल पर्यावरणका लागि मात्र होइन, हाम्रो आफ्नै सुख र शान्तिका लागि पनि अपरिहार्य छ।