इन्द्रियसुख प्रतिको बौद्ध दृष्टिकोण: भोगबाट बोधि तिर

इन्द्रियसुख र बोध: एक बौद्ध दृष्टिकोण

के तपाईंलाई कहिल्यै यस्तो लागेको छ, कि जीवनमा सुख खोज्ने क्रममा हामी कहिलेकाहीँ भौतिक सुखमै अल्मलिन्छौँ? सुखको पछाडि दौडिँदा कतै हामी वास्तविक शान्ति र आनन्दबाट टाढिँदै त छैनौँ? यो लेखमा हामी बौद्ध दर्शनले इन्द्रियसुखलाई कसरी हेर्छ र त्यसबाट माथि उठेर कसरी बोधको मार्गमा अगाडि बढ्न सकिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गर्नेछौँ। बौद्ध धर्मले भौतिक सुखलाई पूर्णतया अस्वीकार गर्दैन, तर यसको सीमा र यसले निम्त्याउन सक्ने दुःखप्रति भने गहिरो रूपमा सचेत गराउँछ।

“मन नै सबै कुराको मूल हो। हामी जे सोच्छौँ, त्यस्तै बन्छौँ।” – बुद्ध (धम्मपद)

क्षणभरको रमाइलो, दीर्घकालको बन्धन?

बौद्ध दर्शनमा, दुःखको मूल कारणलाई बुझ्नु नै ज्ञानको पहिलो पाइला हो। बुद्धका चार आर्य सत्य अनुसार, जीवनमा दुःख छ र त्यो दुःखको कारण इन्द्रिय सुखप्रतिको तृष्णा वा आसक्ति हो। यी सुखहरू अस्थायी र क्षणिक (क्षणभङ्गुर) हुन्छन्। यिनीहरूमा अत्यधिक मोह राख्नाले मनमा लोभ, द्वेष, निराशा र असन्तुष्टि जन्मिन्छन्। जब हामी इन्द्रियसुखको यही चक्रमा फस्छौँ, हामी निर्वाण (दुःख मुक्तिको अवस्था) को मार्गबाट विचलित हुन्छौँ।

• अस्थायी प्रकृति: इन्द्रियसुखहरू क्षणिक हुन्छन्। जस्तै, स्वादिष्ट भोजनको आनन्द त्यो भोजन रहुन्जेल मात्र रहन्छ।
• आसक्तिको परिणाम: यस्ता सुखहरूप्रति अत्यधिक आसक्तिले लोभ, द्वेष र मोह जस्ता क्लेशहरू (मानसिक विकार) उत्पन्न गराउँछ।
• दुःखको जड: इन्द्रियसुखको दौडमा लाग्दा हामी आफ्नो आत्मिक विकासलाई बेवास्ता गर्छौँ, जसले दीर्घकालीन मानसिक अशान्ति र दुःख निम्त्याउँछ।

यस सन्दर्भमा मलाई आफ्नो जीवनको एउटा घटना याद आउँछ। केही समयअघि, म एउटा नयाँ फोन किन्न निकै उत्सुक थिएँ। किनेपछि केही दिन त धेरै खुसी लाग्यो, तर केही समयपछि त्यो खुसी हराएर गयो र मेरो ध्यान अर्को नयाँ ग्याजेटतिर मोडियो। यो इन्द्रियसुखको अस्थायी प्रकृतिको एउटा सानो उदाहरण हो, जसले अन्ततः दिगो सन्तुष्टि दिँदैन।

अतिबाट बच्ने कला: मध्यम मार्ग

जब दुःखको कारण थाहा हुन्छ, तब त्यसको समाधान पनि खोजिन्छ। बौद्ध धर्मले इन्द्रियसुखलाई पूर्ण रूपमा त्याग्ने कठोर तपस्या गर्न सिकाउँदैन, बरु यसको समाधानको रूपमा बुद्धले आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग अर्थात् ‘मध्यम मार्ग’ (The Middle Way) सिकाउनुभयो। यो मार्ग कठोर तपस्या र अत्यधिक भोगविलास, दुवै अतिबाट बच्नु हो। यो मार्गले संयम र सम्यक् स्मृति (Right Mindfulness) को अभ्यासमा जोड दिन्छ।

• सजग भोग (Mindful Enjoyment): इन्द्रियसुखको आनन्द लिन सकिन्छ, तर सजगतापूर्वक। यसको अर्थ हो, सुखमा नडुब्ने, यसको अस्थायी प्रकृतिलाई बुझेर साक्षी भावले आनन्द लिने।
• संयम: इन्द्रियसुखको तृष्णालाई नियन्त्रणमा राख्नु। यसले हामीलाई लोभ र मोहको बन्धनबाट बचाउँछ।
• ध्यान र प्रज्ञा: ध्यान र विपश्यनाको अभ्यासबाट मनलाई शान्त र स्थिर बनाउन सकिन्छ। यसले हामीलाई इन्द्रियसुखको मोहबाट मुक्त हुन र यथार्थलाई जस्ताको तस्तै देख्न मद्दत गर्छ।

भोगबाट बोधतर्फ: जीवनलाई हेर्ने नयाँ दृष्टि

इन्द्रियसुखबाट माथि उठेर बोध (ज्ञान) प्राप्तिको यात्रामा लाग्न हामीलाई जीवनलाई हेर्ने नयाँ दृष्टि चाहिन्छ। यो यात्रामा बौद्ध दर्शनका तीन आधारभूत सत्य (तीन लक्षण) हाम्रा लागि मार्गदर्शक बन्छन्: अनित्य, दुःख, र अनात्म।

• अनित्य (Impermanence): संसारका सबै कुरा, चाहे त्यो सुख होस् वा दुःख, वस्तु होस् वा विचार, सबै परिवर्तनशील र क्षणिक छन् भन्ने बोध। यसले हामीलाई कुनै पनि सुख वा वस्तुप्रति अनासक्त रहन सिकाउँछ।
• दुःख (Unsatisfactoriness): सांसारिक सुखहरू अन्ततः दुःख वा असन्तुष्टिमै टुङ्गिन्छन् भन्ने गहिरो बुझाइ। यो सुखको अभाव मात्र होइन, बरु अपूर्णताको अवस्था हो।
• अनात्म (No-self): कुनै स्थायी ‘म’ वा ‘आत्मा’ छैन भन्ने बोध। जसलाई हामी ‘म’ भन्छौँ, त्यो केवल शारीरिक र मानसिक प्रक्रियाहरूको एक अस्थायी संयोजन मात्र हो। यो बोधले ‘मेरो’ भन्ने आसक्तिबाट पूर्ण मुक्ति दिलाउँछ।

निष्कर्ष: सुखलाई शत्रु होइन, साधन बनाऔँ

अन्तमा, इन्द्रियसुख र बोधको यात्रा एकअर्काका विरोधी होइनन्, बरु एकअर्काका पूरक बन्न सक्छन्। मध्यम मार्ग अपनाएर, सजगता र संयमको अभ्यास गर्दै हामी भौतिक सुखको अनुभवबाटै जीवनको गहिरो सत्य बुझ्न सक्छौँ। इन्द्रियसुखलाई जीवनको अन्तिम लक्ष्य नबनाई, यसलाई बोधतर्फको यात्रामा एक साधनका रूपमा प्रयोग गर्न सकेमा नै हामी वास्तविक शान्ति र आनन्द प्राप्त गर्न सक्छौँ।

अब आफैँलाई सोधौँ, “के हामी सुखको पछि दौडिरहेका छौँ, वा सुखलाई बुझेर अघि बढिरहेका छौँ?”