बौद्ध इतिहासका उज्यालो ताराहरू: माचिक लापड्रोन र महिला वंश संस्थापकहरूको गाथा
बौद्ध धर्मको इतिहासलाई हेर्दा हामीले प्रायः महान् भिक्षु, दार्शनिक र सिद्ध पुरुषहरूको बारेमा सुन्छौं। बुद्ध स्वयं पुरुष हुनुहुन्थ्यो, र उहाँका धेरै प्रमुख शिष्यहरू पनि पुरुष नै थिए। यस कारणले, कहिलेकाहीँ यस्तो लाग्न सक्छ कि बौद्ध धर्ममा महिलाहरूको भूमिका सीमित थियो। तर वास्तविकता यो होइन। बौद्ध धर्मको सुरुवातदेखि नै महिलाहरूले यसको विकास र विस्तारमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन्। उनीहरूले ज्ञान प्राप्त गरे, शिक्षाहरू फैलाए, र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, उनीहरूले आफ्नै विशिष्ट आध्यात्मिक वंश (lineages) हरूको स्थापना गरे जसले हजारौं वर्षसम्म अभ्यासकर्ताहरूलाई मार्गदर्शन गर्यो। आज हामी बौद्ध इतिहासमा महिला वंश संस्थापकहरूको भूमिका बारे चर्चा गर्नेछौं, र विशेष गरी ११ औं/१२ औं शताब्दीकी महान् तिब्बती योगिनी माचिक लापड्रोन (Machik Lapdrön) को अतुलनीय योगदानलाई केलाउनेछौं। उहाँजस्ता महिलाहरूको कथाले बौद्ध धर्मको पूर्ण चित्रलाई देखाउन मद्दत गर्छ।
बौद्ध धर्ममा महिलाको प्रारम्भिक भूमिका र ऐतिहासिक चुनौतीहरू
बुद्ध शाक्यमुनिले सुरुमा महिलाहरूलाई भिक्षुणी संघमा प्रवेश गराउन केही हिचकिचाहट देखाएको मानिन्छ, तर उहाँले अन्ततः आफ्नो धर्ममा महिला र पुरुष दुवैका लागि ज्ञान प्राप्तिको समान अवसर रहेको स्पष्ट पार्नुभयो। उहाँका पालामा पनि धेरै महिलाहरूले अर्हतत्व (enlightenment) प्राप्त गरे, जसका कथाहरू ‘थेरिगाथा’ (Therigatha) जस्ता प्राचीन पाली ग्रन्थहरूमा पाइन्छन्। यसले देखाउँछ कि ज्ञान प्राप्ति लिंगभेदभन्दा माथि छ भन्ने कुरा बौद्ध धर्मको मूल सिद्धान्त हो।
तर, ऐतिहासिक रूपमा, महिलाहरूको भूमिकालाई कम आँकलन गरिएको वा अभिलेखहरूमा कम समेटिएको हुन सक्छ। यसका पछाडि केही कारणहरू छन्:
- पितृसत्तात्मक सामाजिक संरचना: धेरैजसो समाजहरूमा शक्ति र आधिकारिकता पुरुषहरूसँग सीमित थियो, जसले गर्दा इतिहास लेख्ने र अभिलेख राख्ने काम प्रायः पुरुषहरूले नै गरे।
- औपचारिक संस्थाहरूमा पहुँच: केही बौद्ध परम्पराहरूमा महिला भिक्षुणी संघहरू स्थापना भए पनि, तिनीहरूले कहिलेकाहीं पुरुष संघजस्तो समान संस्थागत शक्ति वा मान्यता पाएनन्।
- अभ्यासको स्वरूप: धेरै महिला सिद्धहरूले गुफा वा एकान्तमा गहन आध्यात्मिक अभ्यास गरे, जसले गर्दा उनीहरूको काम ठूला संस्थाहरू वा सार्वजनिक अभिलेखहरूमा कम आयो।
यी चुनौतीका बाबजुद, महिलाहरूले बौद्ध धर्मलाई जीवित राख्न र यसलाई समृद्ध बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले। उनीहरूले शिक्षा दिए, समुदायलाई सहयोग गरे, र आफ्नो गहन अनुभवका आधारमा नयाँ अभ्यास विधिहरू विकसित गरे।
माचिक लापड्रोन: छोड् अभ्यासकी संस्थापक र क्रान्तिकारी योगिनी
बौद्ध इतिहासमा महिला शक्तिको एक चम्किलो उदाहरण हुनुहुन्छ माचिक लापड्रोन। ११ औं शताब्दीको उत्तरार्धमा तिब्बतमा जन्मनुभएकी उहाँ एक असाधारण विद्वान् र सिद्ध योगिनी हुनुहुन्थ्यो। उहाँलाई विशेष गरी च्योद (Chöd) नामक गहन ध्यान र अभ्यास विधिको संस्थापकको रूपमा चिनिन्छ।
च्योद अभ्यासको मूल विचार अहंकार (ego) र क्लेश (afflictions) लाई ‘छोड्नु’ वा ‘काट्नु’ हो। परम्परागत रूपमा, हामी आफ्ना नकारात्मक भावनाहरू (रिस, लोभ, ईर्ष्या) र डरहरूलाई शत्रु ठान्छौं र तिनलाई जित्ने प्रयास गर्छौं। तर, माचिक लापड्रोनको च्योद अभ्यासले यसभन्दा फरक र क्रान्तिकारी दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्यो। यस अभ्यासमा, साधकले आफ्नो डर, रोग वा मानसिक बाधालाई ‘राक्षस’ को रूपमा कल्पना गर्छ र त्यसपछि आफ्नो शरीरलाई नै भोजनको रूपमा दान गर्छ। यो आफ्नो शरीर र आत्माप्रति अनासक्ति (non-attachment) र असीमित करुणा (limitless compassion) को एक शक्तिशाली अभ्यास हो।
माचिक लापड्रोनको काम किन महत्वपूर्ण थियो?
- उहाँले एक पूर्णतया नयाँ र अद्वितीय अभ्यास विधि सिर्जना गर्नुभयो जुन पछि तिब्बतका सबै प्रमुख बौद्ध परम्पराहरूमा फैलियो।
- उहाँले पारम्परिक सामाजिक र धार्मिक मान्यताहरूलाई चुनौती दिनुभयो – एक महिलाले स्वयं एक गहन आध्यात्मिक वंश स्थापना गर्नु त्यस समयमा असाधारण थियो।
- उहाँको शिक्षा दर्शनभन्दा अभ्यासमा केन्द्रित थियो, जसले सबै स्तरका अभ्यासकर्ताहरूलाई ज्ञान प्राप्तिको मार्ग देखायो।
- उहाँले प्रज्ञा (wisdom) र करुणा (compassion) लाई एकसाथ ल्याउनुभयो र अहंकारलाई कसरी सीधा सामना गर्ने भन्ने सिकाउनुभयो।
माचिक लापड्रोनले आफ्नो जीवनकालमा धेरै शिष्यहरूलाई शिक्षा दिनुभयो, जसमध्ये महिला र पुरुष दुवै थिए। उहाँको वंश आज पनि जीवित छ र च्योद अभ्यास संसारभरका बौद्ध अभ्यासकर्ताहरू माझ लोकप्रिय छ। उहाँको कथाले आध्यात्मिक शक्तिको स्रोत लिंग होइन, बरु अभ्यास र अन्तर्दृष्टि हो भन्ने कुराको प्रमाण दिन्छ।
महिला वंश संस्थापकहरूको स्थायी महत्व
माचिक लापड्रोन मात्र एक्लो उदाहरण होइनन्। बौद्ध इतिहासमा अरू पनि धेरै महिलाहरूले आआफ्नो आध्यात्मिक वंश (lineages) स्थापना गरेका छन् वा स्थापित वंशहरूलाई अगाडि बढाएका छन्। उनीहरूको भूमिका बौद्ध धर्मको विकासका लागि अपरिहार्य छ।
- विविध दृष्टिकोण: महिला संस्थापकहरूले कहिलेकाहीं पुरुषहरूले भन्दा फरक दृष्टिकोण र शिक्षण शैली ल्याए। उनीहरूको अनुभव, जुन सामाजिक रूपमा फरक हुन सक्छ, ले धर्मलाई थप सुलभ र सान्दर्भिक बनायो।
- प्रेरणाका स्रोत: उनीहरू महिला अभ्यासकर्ताहरूका लागि शक्तिशाली रोल मोडल हुन्। उनीहरूको सफलताले देखाउँछ कि गहिरो ज्ञान र मुक्ति प्राप्त गर्न लिंग कुनै बाधा होइन।
- शिक्षाको संरक्षण र विस्तार: उनीहरूले महत्वपूर्ण शिक्षाहरूलाई पुस्तौंपुस्तासम्म पुर्याउन मद्दत गरे र भौगोलिक रूपमा पनि धर्मको विस्तारमा योगदान पुर्याए।
- पूर्ण चित्र: उनीहरूको कथाहरूले बौद्ध इतिहास र अभ्यासको पूर्ण र समृद्ध चित्र प्रस्तुत गर्छ, जुन केवल पुरुष व्यक्तित्वहरूमा मात्र केन्द्रित हुँदा अपूर्ण रहन्छ।
मेरो आफ्नै अनुभवमा, जब मैले माचिक लापड्रोन जस्ता महिला गुरुहरूको बारेमा पढ्न थालेँ, यसले बौद्ध धर्मप्रतिको मेरो बुझाइलाई अझ गहिरो बनायो। मैले सोचेको थिएँ कि सबै ठूला गुरुहरू पुरुष नै थिए। तर जब मैले यी महिलाहरूको साहस, बुद्धिमत्ता र करुणाको बारेमा थाहा पाएँ, जसले चुनौतीका बाबजुद आफ्नै बाटो बनाए र गहन शिक्षाहरू दिए, तब मलाई लाग्यो कि बुद्ध धर्म वास्तवमा सबै प्राणीका लागि समान रूपले खुला छ भन्ने कुराको यो जिउँदो प्रमाण हो। यसले मलाई व्यक्तिगत रूपमा पनि धेरै प्रेरणा दियो।
अन्त्यमा, बौद्ध इतिहासमा माचिक लापड्रोन जस्ता महिला वंश संस्थापकहरूको भूमिकालाई स्वीकार गर्नु र सम्मान गर्नु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। उनीहरूले केवल धर्मलाई समृद्ध मात्र गरेनन्, बरु ज्ञान र करुणाको बाटो सबैका लागि खुला छ भन्ने कुराको सशक्त सन्देश पनि दिए। उहाँहरूको विरासत आज पनि जीवित छ, जसले संसारभरका अभ्यासकर्ताहरूलाई अन्धकारलाई काट्दै प्रकाशतिर लाग्न प्रेरित गरिरहेको छ। उहाँहरूको कथाले हामीलाई सम्झाउँछ कि बुद्धत्व प्राप्तिको यात्रामा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हाम्रो मनको अवस्था हो, हाम्रो लिंग वा सामाजिक पहिचान होइन।
