नेपाल शान्तिको भूमि हो, जहाँ बुद्ध धर्मको गहिरो जरा गाडिएको छ। जब म काठमाडौँ उपत्यकाका पुराना गुम्बाहरू र चैत्यहरू देख्छु वा लुम्बिनीको पवित्र भूमिमा पाइला टेक्छु, तब मनमा एक विशेष शान्ति र श्रद्धा उत्पन्न हुन्छ। यो शान्ति केवल आजको होइन, हजारौं वर्ष पुरानो इतिहासको उपज हो। नेपालमा बौद्ध धर्मको यात्रा कुनै साधारण कथा होइन, यो त बुद्धको जन्मदेखि अहिलेसम्म फैलिएको एउटा विशाल र अर्थपूर्ण गाथा हो। आज हामी यही प्राचीन इतिहासको केही पाटो खोतल्ने प्रयास गर्नेछौं।
लुम्बिनी: जहाँ शान्तिको किरण फैलियो
नेपालमा बौद्ध धर्मको इतिहास सुरु हुन्छ आजभन्दा लगभग २६०० वर्षअघि, कपिलवस्तु नजिकैको लुम्बिनीमा। यहीँ नै राजकुमार सिद्धार्थ गौतमको जन्म भएको थियो, जो पछि गएर ‘बुद्ध’ बने र संसारलाई शान्ति तथा करुणाको मार्ग देखाए। लुम्बिनी केवल एक जन्मस्थान मात्र होइन, यो त्यो पवित्र स्थल हो जहाँबाट मानव चेतनाको एक नयाँ युगको सुरुवात भयो।
- सिद्धार्थको जन्म: इशापूर्व छैटौं शताब्दीमा सिद्धार्थ गौतमको जन्म लुम्बिनीको रमणीय उद्यानमा भयो। यो घटनाले नेपालको माटोलाई विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूका लागि अति महत्त्वपूर्ण बनायो।
- प्रारम्भिक प्रभाव: बुद्धले आफ्नो ज्ञान प्राप्त गरेपछि र धर्मको प्रचार गर्न थालेपछि, यसको प्रभाव तत्कालै आसपासका क्षेत्रहरूमा पर्न थाल्यो। यद्यपि बुद्धले आफ्नो अधिकांश जीवन भारतमा बिताए, तर उनको जन्मभूमि नेपालमा हुनु आफैंमा एक ठूलो महत्त्वको विषय थियो।
लुम्बिनी आज पनि एक प्रमुख तीर्थस्थल हो, जसले नेपालको बौद्ध धर्मसँगको अटल सम्बन्धलाई स्मरण गराउँछ।
सम्राट अशोक र अशोक स्तम्भको प्रमाण
बुद्धको समयको केही शताब्दी पछि, भारतका महान् सम्राट अशोकले बौद्ध धर्म अँगाले र यसको प्रचारप्रसारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। सम्राट अशोकले आफ्नो शासनकालमा बुद्धसँग सम्बन्धित महत्त्वपूर्ण स्थलहरूको भ्रमण गरेका थिए। इशापूर्व तेस्रो शताब्दीमा उनी लुम्बिनी आएको प्रमाण आज पनि हामीसँग छ।
यो प्रमाण हो लुम्बिनीमा रहेको अशोक स्तम्भ। यस स्तम्भमा पाली भाषामा लेखिएको एक शिलालेख छ, जसमा स्पष्ट रूपमा लेखिएको छ कि सम्राट अशोक यहाँ बुद्ध शाक्यमुनिको जन्म भएकोले पूजा गर्न आएका थिए र लुम्बिनी गाउँलाई करबाट मुक्त गरिदिएका थिए।
- ऐतिहासिक प्रमाणिकता: अशोक स्तम्भको यो शिलालेख लुम्बिनी नै बुद्धको जन्मस्थल हो भन्ने सबैभन्दा बलियो र प्राचीन प्रमाण हो। यसले नेपालको बौद्ध इतिहासलाई अकाट्य रूपमा प्रमाणित गर्छ।
- धार्मिक महत्त्व: अशोकको भ्रमणले लुम्बिनीको महत्त्वलाई थप बढायो र यसलाई एक प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय तीर्थस्थलको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गर्यो।
सम्राट अशोकको यो भ्रमणले देखाउँछ कि बुद्धको परिनिर्वाणको केही सय वर्षमै बौद्ध धर्म नेपालको तराई क्षेत्रमा स्थापित भइसकेको थियो र यसको महत्त्वलाई तत्कालीन शक्तिशाली शासकहरूले पनि स्वीकारेका थिए।
काठमाडौँ उपत्यकामा बौद्ध धर्मको विस्तार
तराई क्षेत्र (लुम्बिनी) बाट बौद्ध धर्म बिस्तारै पहाडी क्षेत्र र विशेषगरी काठमाडौँ उपत्यकातर्फ फैलियो। यो विस्तार विभिन्न माध्यमबाट भएको थियो:
- व्यापारिक मार्ग: प्राचीन कालमा नेपाल महत्त्वपूर्ण व्यापारिक मार्गमा थियो, जसले भारत र तिब्बतलाई जोड्थ्यो। यी मार्गहरूबाट केवल सामान मात्र होइन, संस्कृति र धार्मिक विचारहरू पनि आदानप्रदान हुन्थे। बौद्ध भिक्षु तथा व्यापारीहरूले यस धर्मलाई उपत्यकासम्म ल्याए।
- शासकीय संरक्षण: लिच्छवी काल (लगभग चौथो देखि नवौं शताब्दी ईस्वी) मा बौद्ध धर्मले उपत्यकामा राम्रो संरक्षण पायो। यस कालका शासकहरूले बौद्ध गुम्बाहरू, चैत्यहरू र बिहारहरू निर्माण गर्न प्रोत्साहित गरे।
- गुरु र भिक्षुहरूको आगमन: भारतबाट धेरै बौद्ध विद्वान तथा भिक्षुहरू नेपाल आएर ज्ञानको प्रचार गरे। उनीहरूले स्थानीय संस्कृति र परम्परासँग घुलमिल भएर बौद्ध धर्मको विभिन्न स्वरूपहरू विकास गरे।
यही समयमा उपत्यकामा स्वयम्भू र बौद्ध जस्ता विशाल र महत्त्वपूर्ण चैत्यहरूको आधारशिला राखिएको विश्वास गरिन्छ (यद्यपि तिनीहरूको वर्तमान स्वरूप पछिल्लो समयमा बनेको हो)। यी संरचनाहरूले उपत्यकामा बौद्ध धर्मको बलियो उपस्थितिलाई प्रमाणित गर्छन्। बौद्ध धर्म यहाँको जनजीवन, कला, वास्तुकला र संस्कृतिमा गहिरोसँग गाभियो।
काठमाडौँ उपत्यका: बज्रयानको जीवन्त केन्द्र
तराईबाट पहाड उक्लिएको बौद्ध धर्मले काठमाडौँ उपत्यकामा आइपुगेपछि एक विशिष्ट र गहिरो स्वरूप ग्रहण गर्यो। यो केवल धर्मको विस्तार मात्र थिएन, बरु यहाँको मौलिक संस्कृति र ज्ञान परम्परासँग मिलेर बौद्ध धर्मको एक अद्वितीय शाखा फस्टायो, जसलाई बज्रयान (Vajrayana) भनिन्छ।
- नेवार बौद्ध धर्मको विशिष्टता: उपत्यकाको नेवार समुदायले बौद्ध धर्मलाई आफ्नो जीवनशैलीमा गहिरोसँग समाहित गर्यो। यसबाट नेवार बौद्ध धर्म को जन्म भयो, जुन विश्वमै अद्वितीय मानिन्छ। यस परम्परामा बौद्ध पण्डितहरू (शाक्य र बज्राचार्य) गृहस्थ जीवन बिताउँदै धर्म, कला र ज्ञानको संरक्षण र हस्तान्तरण गर्छन्। उनीहरूले पुजारी (गुर्जु) को रूपमा धार्मिक अनुष्ठानहरू सम्पन्न गर्दै आएका छन्।
- बहाः र बहीः (प्राचीन विश्वविद्यालय): काठमाडौँ, पाटन र भक्तपुरका गल्ली-गल्लीमा रहेका ‘बहाः’ (बहाल) र ‘बहीः’ (बिहार) नेवार बौद्ध धर्मका जीवन्त केन्द्र हुन्। यी केवल प्रार्थना गर्ने ठाउँ मात्र होइनन्, बरु प्राचीन कालमा खुला विश्वविद्यालय थिए, जहाँ दर्शन, कला, चिकित्सा र तन्त्रको अध्ययन-अध्यापन हुन्थ्यो। आज पनि यी संरचनाहरू बौद्ध सम्पदाका जीवन्त सङ्ग्रहालय हुन्।
नेपाल: हिमालयपारि ज्ञानको ज्योति
नेपाल बौद्ध धर्मको ग्रहणकर्ता मात्र रहेन, यो ज्ञानलाई हिमालयपारि तिब्बतसम्म पुर्याउने एक महत्त्वपूर्ण सेतु बन्यो। नेपालको यो भूमिकाले बौद्ध धर्मको विश्वव्यापी यात्रामा ठूलो योगदान पुर्याएको छ।
- राजकुमारी भृकुटीको योगदान: सातौँ शताब्दीमा लिच्छवि राजकुमारी भृकुटीले तिब्बती सम्राट स्रोङ्चन गम्पोसँग विवाह गरेर आफूसँगै दाइजोमा बौद्ध धर्मका पवित्र ग्रन्थ र कलाकृतिहरू लगिन्। उनले तिब्बतमा बौद्ध धर्मको पहिलो बीउ रोपिन्, जसका कारण उनलाई आज पनि तिब्बतमा ‘हरित तारा’ को अवतारको रूपमा श्रद्धापूर्वक पूजा गरिन्छ।
- गुरु पद्मसम्भव र अन्य आचार्यहरू: आठौँ शताब्दीका महान् तान्त्रिक गुरु पद्मसम्भव (गुरु रिन्पोछे) नेपालकै मार्ग हुँदै तिब्बत पुगेका थिए। उनले त्यहाँ बौद्ध धर्मलाई बलियोसँग स्थापित गरे, जसले तिब्बती बौद्ध धर्म (लामावाद) को जग बसाल्यो। काठमाडौँको फर्पिङस्थित ‘असुरा गुफा’ जस्ता स्थानहरू आज पनि उनको साधनास्थलको रूपमा प्रख्यात छन्। यसैगरी, शान्तरक्षित र अतिशा दीपंकर जस्ता महान् बौद्ध विद्वानहरूले पनि नेपाललाई आफ्नो यात्राको महत्त्वपूर्ण चरण बनाए, जसले नेपाललाई बौद्ध विद्वताको केन्द्रको रूपमा स्थापित गर्यो।
कला र वास्तुकला: धर्मको मूर्त स्वरूप
नेपालको बौद्ध इतिहास यहाँको कला र वास्तुकलामा जीवन्त रूपमा कुँदिएको छ। यहाँका चैत्य, मूर्ति र चित्रकलाले केवल सौन्दर्य मात्र होइन, गहिरो दार्शनिक अर्थ बोकेका छन्।
- चैत्य र स्तुपाहरू: स्वयम्भू र बौद्ध जस्ता विशाल चैत्यहरू केवल पूजास्थल होइनन्, यी ब्रह्माण्ड र बुद्धको चेतनाका प्रतीक हुन्। स्तुपको प्रत्येक भागले – जगदेखि गजुरसम्म – बुद्धका उपदेश र ज्ञान प्राप्तिको मार्गलाई प्रतीकात्मक रूपमा दर्शाउँछ।
- पौभा चित्रकला र मूर्तिहरू: नेपालको मौलिक पौभा चित्रकलामा बुद्ध, बोधिसत्व र मण्डलहरूलाई ज्यामितीय सटीकता र गहिरो ध्यानका साथ चित्रण गरिन्छ। यी चित्रहरू केवल सजावटका लागि नभई ध्यान र साधनाका माध्यम हुन्। त्यसैगरी, काठ, ढुङ्गा र धातुमा कुँदिएका करुणामय अवलोकितेश्वर, मञ्जुश्री, तारा आदिका मूर्तिहरूले नेपाली मूर्तिकलाको उत्कृष्टता र बौद्ध दर्शनको गहिराइलाई एकसाथ प्रस्तुत गर्छन्।
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, नेपालमा बौद्ध धर्मको प्राचीन इतिहास लुम्बिनीको पवित्र जन्मस्थानबाट सुरु भई, सम्राट अशोकको भ्रमणले प्रमाणित हुँदै, काठमाडौँ उपत्यकामा बज्रयानको विशिष्ट परम्परा को रूपमा फस्टाएको एक समृद्ध गाथा हो। यो यात्रा केवल ग्रहणमा मात्र सीमित रहेन, नेपालले हिमालयपारि तिब्बतसम्म ज्ञानको ज्योति फैलाउने ऐतिहासिक सेतुको भूमिका पनि निर्वाह गर्यो। यहाँका चैत्य, बिहार, कला र पौभा चित्रहरू आज पनि त्यस गौरवपूर्ण इतिहासका मौन साक्षी हुन्।
हजारौं वर्षको उतारचढावका बाबजुद पनि बौद्ध धर्म नेपालको संस्कृति र जनजीवनको अविभाज्य अंग बनेर रहेको छ। यो इतिहासले हामीलाई हाम्रो समृद्ध विरासतको सम्झना गराउँछ र बुद्धले देखाएको शान्ति तथा करुणाको मार्गको महत्त्व बुझ्न प्रेरणा दिन्छ।
यस ज्ञान र शान्तिको मार्गमा हिँड्न पाउनु हामी नेपालीको सौभाग्य हो भन्ने मलाई लाग्छ।
