बौद्ध धर्म र आधुनिक मनोविज्ञान: चकित पार्ने सम्बन्धहरू
आजको तीव्र गतिमा दौडिरहेको संसारमा, हामी प्रायः मानसिक शान्ति र खुशीको खोजीमा रहन्छौं। कसैले यसको लागि आध्यात्मिकताको सहारा लिन्छन् भने, कसैले आधुनिक विज्ञान र मनोविमर्शमा विश्वास गर्छन्। हेर्दा बौद्ध धर्म एउटा प्राचीन आध्यात्मिक परम्परा हो र आधुनिक मनोविज्ञान एउटा वैज्ञानिक विधा हो। यिनीहरू दुई फरक किनारजस्ता देखिन सक्छन्, तर जब हामी गहिरिएर हेर्छौं, तब मन र मानव अनुभव लाई बुझ्ने सन्दर्भमा यिनीहरूबीच चकित पार्ने समानताहरू भेटिन्छन्। यो ब्लग पोस्टमा, हामी बौद्ध धर्मका केही मुख्य सिद्धान्तहरू र आधुनिक मनोविज्ञानले पत्ता लगाएका कुराहरूबीचको सम्बन्धबारे चर्चा गर्नेछौं।
बौद्ध धर्मको ‘सजगता’ र मनोविज्ञानको ‘Mindfulness’
बौद्ध धर्मको ध्यान अभ्यासको एउटा महत्वपूर्ण अंग हो सजगता (स्मृति)। यसको अर्थ हो, वर्तमान क्षणमा के भइरहेको छ त्यसप्रति सजग रहनु, चाहे त्यो आफ्नो विचार होस्, भावना होस् वा शारीरिक अनुभव। यो बिना कुनै निर्णय वा प्रतिक्रिया, केवल अवलोकन गर्ने अभ्यास हो। अचम्मको कुरा के छ भने, पछिल्लो केही दशकमा आधुनिक मनोविज्ञानमा Mindfulness (जसलाई नेपालीमा सजगता नै भनिन्छ) एकदमै लोकप्रिय भएको छ।
मनोवैज्ञानिकहरूले तनाव, चिन्ता, डिप्रेसन र अन्य मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) र Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT) जस्ता विधिहरूको प्रयोग गर्न थालेका छन्। यी विधिहरूले व्यक्तिलाई आफ्ना नकारात्मक विचारहरूमा फस्नुको सट्टा तिनीहरूलाई केवल विचारको रूपमा हेर्न सिकाउँछन्।
बौद्ध सजगता र मनोवैज्ञानिक Mindfulness दुवैले निम्न कुरामा जोड दिन्छन्:
वर्तमान क्षणमा केन्द्रित हुने: बितेको कुरामा पछुताउनु वा भविष्यको चिन्ता गर्नुको सट्टा अहिलेको अनुभवलाई स्वीकार गर्ने।
निर्णय बिनाको अवलोकन: आफ्ना विचार र भावनाहरूलाई राम्रो वा नराम्रो भनी निर्णय नगरी जस्तो छ त्यस्तै अवलोकन गर्ने।
जागरूकता बढाउने: आफ्नो आन्तरिक र बाह्य संसारप्रति गहिरो जागरूकता विकास गर्ने।
उदाहरणका लागि, रिस उठ्दा बौद्ध अभ्यासले हामीलाई रिसको भावनालाई हेर्न, त्यसको शारीरिक संवेदनालाई महसुस गर्न तर त्यो रिस नै बनेर प्रतिक्रिया नगर्न सिकाउँछ। आधुनिक मनोविज्ञानको Mindfulness अभ्यासले पनि यस्तै गर्छ – यसले तपाईंलाई रिसलाई एउटा भावनाको रूपमा पहिचान गर्न र त्यसलाई स्वीकार गर्न सिकाउँछ ताकि तपाईं त्यसको वशमा नपर्नुहोस्। दुवै तरिकाले हाम्रो भावनामाथि नियन्त्रण होइन, बरु समझदारी बढाउँछ।
दुःखको स्वभाव र मनको विश्लेषण
बौद्ध धर्मको मूल शिक्षा चार आर्य सत्य मा आधारित छ, जसमध्ये पहिलो हो दुःख आर्य सत्य (The Truth of Suffering)। बौद्ध धर्मले जीवनमा दुःख छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्छ। तर दुःख भनेको केवल शारीरिक पीडा वा शोक मात्र होइन; यसमा असन्तुष्टि, अपूर्णता र अनिश्चितता पनि पर्छ। बौद्ध धर्मले दुःखको कारण लाई बुझ्नमा जोड दिन्छ, जुन हाम्रो आसक्ति, घृणा र अज्ञानतामा निहित छ।
आधुनिक मनोविज्ञानले पनि मानिसले अनुभव गर्ने मानसिक कष्ट (Suffering) लाई गहिरो रूपमा अध्ययन गर्छ। डिप्रेसन, चिन्ता, फोबिया जस्ता मानसिक रोगहरूलाई मनोविज्ञानले विभिन्न दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्छ। cognitive behavioral therapy (CBT) जस्ता उपचार विधिहरूले व्यक्तिहरूको नकारात्मक विचार ढाँचा (Thought Patterns) र अवास्तविक विश्वासहरू (Unrealistic Beliefs) मा काम गर्छन्, जुन एक प्रकारले बौद्ध धर्मले भनेको अज्ञानता र आसक्तिको मनोवैज्ञानिक रूप हुन सक्छ।
बौद्ध धर्म र मनोविज्ञान दुवैले के सिकाउँछन् भने:
मानिसले अनुभव गर्ने मानसिक कष्ट (Mental Suffering) वास्तविक हो।
यो कष्ट प्रायः हाम्रो बाह्य परिस्थिति भन्दा पनि आन्तरिक प्रतिक्रिया (Intenral Reaction) वा मनोवृत्ति (Attitude) बाट उत्पन्न हुन्छ।
मनको प्रकृति र कार्यशैली बुझ्नु दुःख कम गर्नको लागि अपरिहार्य छ।
हाम्रा विचारहरू र भावनाहरू स्थायी हुँदैनन् (अनित्य – Anicca)। तिनीहरू परिवर्तन भइरहन्छन्। यो कुरा बुझ्दा हामी तिनीहरूमा धेरै आसक्त हुनबाट जोगिन्छौं।
व्यक्तिगत रूपमा भन्नुपर्दा, जब मैले पहिलो पटक बौद्ध धर्मको अनित्यताको सिद्धान्तबारे सिकें र पछि मनोविज्ञानमा ‘Acceptance and Commitment Therapy (ACT)’ बारे पढें, मलाई एकदमै अचम्म लाग्यो। दुवैले जीवनका परिवर्तनहरूलाई स्वीकार गर्न र ती परिवर्तनसँगै आउने कष्टलाई कम गर्न सिकाउँछन्। कुनै कुरा जस्तो छ त्यस्तै स्वीकार गर्नु (Acceptance) भनेको हार मान्नु होइन, बरु त्यसलाई सजगतापूर्वक बुझ्नु हो, जसले हामीलाई अगाडि बढ्न मद्दत गर्छ।
अन्त्यमा, बौद्ध धर्म र आधुनिक मनोविज्ञान फरक फरक पृष्ठभूमिबाट आएका भए पनि, मानव मनलाई बुझ्ने र सुख र कल्याण (Well-being) प्राप्त गर्ने सन्दर्भमा यिनीहरूका धेरै बाटा मिल्दाजुल्दा छन्। बौद्ध धर्मको हजारौं वर्ष पुरानो ज्ञानले आजको मनोविज्ञानलाई मानसिक स्वास्थ्य र खुशीका लागि व्यावहारिक औजारहरू प्रदान गर्न मद्दत गरेको छ। यी दुई क्षेत्र एकअर्काका विरोधी होइनन्, बरु पूरक हुन्। दुवैले हामीलाई आफ्नो भित्री संसारलाई गहिरो रूपमा बुझ्न र जीवनमा अझ बढी शान्ति र सन्तुष्टि प्राप्त गर्न प्रेरणा दिन्छन्।
