बौद्ध धर्म र शाकाहार: नैतिकता, स्वास्थ्य र विवाद

बौद्ध धर्म र शाकाहार: के यो केवल खानाको कुरा हो वा गहिरो दर्शन?

के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ कि सबै बौद्धहरू शाकाहारी हुन्छन्? वा किन कोही शाकाहारी हुन्छन् र कोही हुँदैनन्? बौद्ध धर्म र शाकाहारबीचको सम्बन्ध शताब्दीयौंदेखि एउटा रोचक र कहिलेकाहीं केही विवादित विषय बन्ने गरेको छ। यो केवल खानाको प्रकारको बारेमा मात्र छैन, बरु यसमा गहिरो नैतिक, दार्शनिक र व्यावहारिक पक्षहरू जोडिएका छन्। आज हामी यही सम्बन्धलाई केलाउँदैछौं, यसका नैतिकता, स्वास्थ्य लाभ र यससँग जोडिएका केही बहसहरूलाई हेर्दै।

बौद्ध धर्मको नैतिकता र शाकाहार

बौद्ध धर्मको मूल शिक्षामा जीव हिंसा नगर्नु (अहिंसा) एउटा महत्वपूर्ण सिद्धान्त हो। पञ्चशील (पाँच आधारभूत नियम) मध्ये पहिलो यही हो। यसैले, धेरै मानिसहरूको लागि, मासु खानु यस सिद्धान्तको प्रत्यक्ष उल्लंघन जस्तो देखिन्छ किनभने मासु प्राप्त गर्नका लागि कुनै जीवको हत्या गरिएको हुन्छ।

पहिलो शिक्षापद: प्राणीहरूको हत्या नगर्नु। यो शिक्षाले सबै सचेत प्राणीहरूप्रति करुणा र प्रेमको भावना विकास गर्न प्रोत्साहित गर्छ।
कर्मको सिद्धान्त: बौद्ध धर्ममा कर्मको ठूलो महत्व छ। यदि तपाईंले मासु सेवन गर्नुहुन्छ भने, प्रत्यक्ष रूपमा हत्या नगरे पनि तपाईं हत्याको कार्यलाई अप्रत्यक्ष रूपमा समर्थन गरिरहनुभएको हुन्छ। यसबाट नकारात्मक कर्म सिर्जना हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
करुणा (Metta) र मैत्री (Karuna): बौद्ध मार्गको अभ्यासमा करुणा र मैत्रीको विकास महत्वपूर्ण हुन्छ। शाकाहारलाई सबै प्राणीहरूप्रति करुणा देखाउने एउटा प्रत्यक्ष र शक्तिशाली तरिकाको रूपमा हेरिन्छ।

स्वास्थ्य र अन्य व्यावहारिक पक्षहरू

नैतिकता बाहेक, शाकाहारका अन्य कारणहरू पनि छन् जसले बौद्ध अनुयायीहरूलाई यस दिशामा प्रेरित गर्न सक्छन्:

शारीरिक स्वास्थ्य: धेरै अध्ययनहरूले शाकाहारी भोजनलाई हृदय रोग, मधुमेह र केही प्रकारका क्यान्सरहरूको जोखिम कम गर्न सहयोगी देखाएका छन्। शरीरलाई स्वस्थ राख्नु पनि बौद्ध अभ्यासका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ, किनकि स्वस्थ शरीर ध्यान र अन्य अभ्यासका लागि आवश्यक हुन्छ।
ध्यानमा सहयोग: केही बौद्ध परम्पराहरूमा हल्का र सात्विक भोजनलाई ध्यान र मनको शान्तिका लागि बढी उपयुक्त मानिन्छ। मासुलाई ‘भारी’ र मनलाई विचलित पार्ने भोजनको रूपमा हेर्न सकिन्छ।
वातावरणीय चेतना: आधुनिक समयमा, मासु उत्पादनको वातावरणीय प्रभाव (जस्तै: वन फँडानी, पानीको खपत, हरितगृह ग्यास उत्सर्जन) बारे चेतना बढेको छ। पृथ्वीप्रति करुणा देखाउने र वातावरणलाई संरक्षण गर्ने भावनाले पनि कतिपय बौद्धहरूलाई शाकाहार अपनाउन प्रेरित गरेको छ।

बौद्ध समुदायमा शाकाहारको वास्तविकता र केही विवाद

माथि उल्लेखित नैतिक र स्वास्थ्य लाभहरूका बाबजुद, विश्वभरका सबै बौद्धहरू शाकाहारी छैनन्। यसका पछाडि धेरै कारणहरू छन्:

• परम्परा र भूगोल: बौद्ध धर्म जब विभिन्न देश र संस्कृतिहरूमा फैलियो, यसले स्थानीय परम्परा र भौगोलिक परिस्थितिलाई पनि अपनायो। उदाहरणका लागि, हिमाली क्षेत्रहरू जहाँ कृषि गर्न गाह्रो हुन्छ र जाडोमा तरकारी पाउन मुश्किल हुन्छ, त्यहाँका मानिसहरूको लागि मासु भोजनको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो। तिब्बती बौद्ध धर्म जस्ता परम्पराहरूमा शाकाहार त्यति व्यापक छैन जति अन्य परम्पराहरूमा छ।
• नियमको व्याख्या: ‘तीन शुद्ध मासु’ को अवधारणाको फरक-फरक व्याख्याले गर्दा पनि मासु सेवनमा भिन्नता पाइन्छ। कतिपयले यसलाई बुद्धको समयको विशेष परिस्थितिको लागि दिइएको छुट मान्छन् भने, कतिपयले यसलाई आज पनि लागू हुने नियमको रूपमा हेर्छन्।
• भिक्षु र गृहस्थी: विनय नियम मुख्यतया भिक्षु संघका लागि हो। गृहस्थ अनुयायीहरूले पञ्चशीलको पालन गर्छन्, तर दैनिक जीवनमा उनीहरूको लागि पूर्ण शाकाहारी हुनु सधैं सम्भव नहुन सक्छ वा यसलाई व्यक्तिगत छनोटको विषय मानिन्छ।
• सिद्धान्त र व्यवहार: बौद्ध धर्मको मूल भावना जीव हिंसा नगर्नु हो। कतिपयले मासु नखाएर यसको पालन गर्छन् भने, कतिपयले मासु खाए पनि सकेसम्म कम हिंसा हुने तरिका अपनाउने वा यसलाई अभ्यासको प्रारम्भिक चरणको रूपमा हेर्ने गर्छन्।

म आफैंले पनि विभिन्न बौद्ध परम्पराका अनुयायीहरूलाई भेट्दा यो विविधता देखेको छु। कतिपय पूर्ण शाकाहारी हुनुहुन्छ र यसलाई आफ्नो आध्यात्मिक मार्गको अभिन्न अंग मान्नुहुन्छ। अर्कोतर्फ, कतिपयले मासु सेवन गरे पनि जीवहरू प्रति गहिरो करुणा राखेको र अन्य तरिकाबाट हिंसा कम गर्ने प्रयास गरेको पाएको छु। यसले देखाउँछ कि बौद्ध धर्ममा अभ्यासको तरिकामा व्यक्तिगत र सांस्कृतिक भिन्नताहरू हुन्छन्।

अन्त्यमा, बौद्ध धर्म र शाकाहारबीचको सम्बन्ध गहिरो र बहुआयामिक छ। यो मुख्यतया ‘जीव हिंसा नगर्ने’ भन्ने नैतिक सिद्धान्तमा आधारित छ र यसका स्वास्थ्य तथा आध्यात्मिक लाभहरू पनि छन्। तर यसको अभ्यास व्यक्तिगत छनोट, परम्परा, भूगोल र परिस्थितिले पनि प्रभावित हुन्छ। महत्वपूर्ण कुरा भोजनको प्रकारभन्दा पनि जीवप्रति हाम्रो करुणा र संसारमा दुःख कम गर्ने हाम्रो प्रयास हो। शाकाहार यस लक्ष्य प्राप्त गर्ने एउटा शक्तिशाली माध्यम हुन सक्छ, तर यो मात्र एकमात्र बाटो होइन। बौद्ध धर्मको सार करुणा, विवेक र सबै प्राणीहरूको हितमा निहित छ, चाहे तपाईं के खानुहुन्छ।