नेपालमा मात्र पाइने बौद्ध ग्रन्थ र पाठहरू

नेपालको लुकेको रत्न: यहाँ मात्र पाइने अनौठा बौद्ध ग्रन्थ र पाठहरू

जब हामी नेपालमा बुद्ध धर्मको कुरा गर्छौं, धेरैको ध्यान लुम्बिनी, बुद्धको जन्मस्थलमा जान्छ। यो स्वाभाविक पनि हो। तर के तपाईलाई थाहा छ, बुद्ध धर्मको भूमि नेपालमा केही यस्ता अनमोल बौद्ध ग्रन्थ र पाठहरू छन् जुन विश्वको अरु कुनै ठाउँमा पाउन मुश्किल छ? यिनीहरू हाम्रो गौरवशाली इतिहास, गहिरो दर्शन र विशिष्ट सांस्कृतिक परम्पराका जीवित साक्षी हुन्। आज म यिनै नेपालमा मात्र सीमित रहेका वा यहाँको विशिष्टता झल्काउने बौद्ध ग्रन्थ र पाठहरूको बारेमा केही कुरा गर्न चाहन्छु, जुन सायद धेरैलाई थाहा छैन। यी ग्रन्थहरूले नेपाललाई विश्व बौद्ध परम्परामा एउटा विशेष स्थान दिएका छन्।

किन छन् यी ग्रन्थहरू अद्वितीय?

यी ग्रन्थ र पाठहरू अद्वितीय हुनुका पछाडि धेरै कारणहरू छन्:

• ऐतिहासिक निरन्तरता: भारतमा बौद्ध धर्म कमजोर भएपछि धेरै महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ र परम्पराहरू नेपालमा, विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकामा सुरक्षित रहे। यहाँको विशिष्ट भौगोलिक र सामाजिक संरचनाले गर्दा यी ज्ञानलाई पुस्तौं पुस्तासम्म हस्तान्तरण गर्न सम्भव भयो।
• संरक्षणको विशिष्ट शैली: यी ग्रन्थहरूलाई विहार (Newari monasteries) र गुठीहरूमा अत्यन्त गोप्य रपरम्परागत तरिकाले सुरक्षित राखिएको छ। कतिपय त गुरुबाट शिष्यमा वा बुबाबाट छोरामा मात्र हस्तान्तरण हुने ‘आगम’ परम्पराका अंश हुन्।
• नेपालभाषा र रञ्जना लिपि: धेरैजसो यी ग्रन्थहरू प्राचीन नेपालभाषा (Newari) मा लेखिएका छन् र यिनीहरूमा कलात्मक रञ्जना लिपि (Ranjana script) लगायत विभिन्न स्थानीय लिपिहरूको प्रयोग भएको पाइन्छ। यो भाषा र लिपिको ज्ञान सीमित व्यक्तिहरूमा मात्र हुनुले पनि यिनको पहुँच सीमित बनाएको छ।
• स्थानीय अनुकूलन: यद्यपि यिनीहरूको मूल स्रोत भारतीय बौद्ध परम्परा भए पनि, नेपालको स्थानीय संस्कृति, रीतिरिवाज र धार्मिक अभ्यासहरूसँग मिलेर यिनले एउटा विशिष्ट रूप लिएका छन्। यहाँको भूगोल, समाज र मानिसको जीवनशैली अनुसार यिनमा केही थप वा परिमार्जन भएको पाइन्छ।

यी कारणहरूले गर्दा नेपालका बौद्ध ग्रन्थहरूले विश्व बौद्ध अध्ययनमा एउटा छुट्टै र महत्त्वपूर्ण आयाम थपेका छन्।

केही प्रमुख उदाहरणहरू र यिनका विशेषता

कुनै एक ग्रन्थको नाम लिएर यो ‘नेपालमा मात्र पाइन्छ’ भन्नु अलि जटिल हुन सक्छ, किनकि धेरै ग्रन्थहरूको मूल संस्कृत वा पालीमा अन्यत्र पनि प्रतिलिपि पाइएला। तर यिनको विशिष्ट नेपाली संस्करण, स्थानीय अनुवाद, टीका (commentaries) र प्रयोग विधि भने यहाँ मात्र पाइने सम्भावना अत्यधिक हुन्छ।

१. नवग्रन्थ (महायान परम्पराका नौ रत्न)
नेवारी बौद्ध परम्परामा “नवग्रन्थ” को अवधारणा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। यी नौ महायान सूत्रहरूलाई धर्मका नौ निधि मानिन्छ र यिनको नियमित पठनपाठन तथा पूजाआजा गर्ने गरिन्छ। यी ग्रन्थहरू हुन्:
अष्टसाहस्रिका प्रज्ञापारमिता सूत्र: प्रज्ञा (ज्ञान) को पूर्णताको बारेमा विस्तृत व्याख्या भएको यो सूत्र महायानको महत्वपूर्ण ग्रन्थ हो।
गण्डव्यूह सूत्र: बोधिसत्व सुधनको ज्ञान प्राप्तिको लामो यात्राको वर्णन यसमा छ, जसले विभिन्न गुरुहरूबाट शिक्षा लिएका थिए।
दशभूमिक सूत्र: बोधिसत्वले बुद्धत्व प्राप्तिका लागि पार गर्नुपर्ने दश चरण (भूमि) हरूको विस्तृत वर्णन यसमा पाइन्छ।
समाधिराज सूत्र (चन्द्रप्रदीप सूत्र): ध्यान र समाधिका विभिन्न अवस्थाहरूको गहन व्याख्या यस सूत्रमा गरिएको छ।
लंकावतार सूत्र: यो सूत्र योगाचार दर्शनको एक प्रमुख ग्रन्थ हो, जसमा चित्त (मन) को प्रकृति र भ्रमको निवारणबारे चर्चा छ।
सद्धर्मपुण्डरीक सूत्र (श्वेतकमल सूत्र): महायानको यो अत्यन्त लोकप्रिय सूत्रले सबै प्राणीहरूमा बुद्ध बन्न सक्ने क्षमता रहेको कुरामा जोड दिन्छ।
तथागतगुह्य सूत्र/गुह्यसमाज तन्त्र: यो मूलतः एक तन्त्र ग्रन्थ हो, जसले वज्रयानका गूढ साधना विधिहरूको चर्चा गर्छ। नवग्रन्थमा यसलाई तथागतगुह्य सूत्रको रूपमा लिइन्छ, तर व्यवहारमा गुह्यसमाज तन्त्रको पनि स्थान रहेको पाइन्छ।
ललितविस्तर सूत्र: भगवान बुद्धको जीवनका महत्वपूर्ण घटनाहरू, विशेषगरी उनको जन्मदेखि सम्बोधि प्राप्त गर्दासम्मका लीलाहरूको विस्तृत र काव्यात्मक वर्णन यसमा छ।
सुवर्णप्रभास सूत्र: यो सूत्र विशेषगरी राष्ट्रिय कल्याण, न्यायपूर्ण शासन र प्रकृतिको संरक्षणका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ।
यी नवग्रन्थहरू केवल धार्मिक रूपमा मात्र नभई, दार्शनिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणले पनि नेपालको बौद्ध सम्पदाका अमूल्य निधि हुन्। यिनको संरक्षण र अध्ययनले नेपालको प्राचीन ज्ञान परम्परालाई जीवन्त राखेको छ।
२. प्रज्ञापारमिता हृदयसूत्र (Heart Sutra)
महायान बौद्ध धर्मको सबैभन्दा प्रसिद्ध र महत्वपूर्ण सूत्रहरू मध्ये एक, प्रज्ञापारमिता हृदयसूत्र नेपालमा पनि व्यापक रूपमा पठित र पूजित छ। यो सूत्र प्रज्ञापारमिता (ज्ञानको पूर्णता) शिक्षाको सार हो र यसले शून्यताको अवधारणालाई संक्षिप्त तर गहन रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। अवलोकितेश्वर बोधिसत्वले शारिपुत्रलाई प्रदान गर्नुभएको देशनाको रूपमा रहेको यो सूत्र दैनिक पाठ, ध्यान र अनुष्ठानहरूमा प्रयोग गरिन्छ। यसको सानो आकारका बावजुद, यसले बौद्ध दर्शनको गहिरो अन्तरदृष्टि प्रदान गर्दछ। नेपालका विहारहरूमा यसको नियमित पाठ हुन्छ र यसका अनेकौं हस्तलिखित प्रतिहरू यहाँ सुरक्षित छन्।
३. संस्कृत बौद्ध पाण्डुलिपिहरू: एक अद्वितीय भण्डार
नेपाल विश्वमै संस्कृत बौद्ध पाण्डुलिपिहरूको सबैभन्दा ठूलो भण्डार भएको देश हो। जब भारतमा बौद्ध धर्म तथा त्यसका महत्वपूर्ण ग्रन्थहरू लोप हुँदै गए, त्यतिबेला धेरै पाण्डुलिपिहरू नेपालमा सुरक्षित रूपमा भित्र्याइए। यीमध्ये धेरै ग्रन्थहरू यस्ता छन् जसको मूल संस्कृत प्रति अन्यत्र पाइँदैन। विभिन्न विहार तथा व्यक्तिगत संग्रहहरूमा यस्ता हजारौं दुर्लभ पाण्डुलिपिहरू आज पनि सुरक्षित छन्, जसमा महायान र वज्रयानका अनेकौं सूत्र, तन्त्र, दर्शन, काव्य, र कर्मकाण्डसम्बन्धी ग्रन्थहरू पर्दछन्। रञ्जना लिपि जस्ता मौलिक लिपिहरूमा लेखिएका यी पाण्डुलिपिहरू कलात्मक रूपमा पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छन्।
४. पञ्चरक्षा सूत्र
पञ्चरक्षा सूत्रहरू (महाप्रतिसरा, महासहस्रप्रमर्दिनी, महामायूरी, महाशीतवती र महामन्त्रानुसारिणी) नेपालमा अत्यन्त लोकप्रिय र व्यापक रूपमा पाठ गरिने धारणी (सुरक्षा मन्त्र) हरू हुन्। यी सूत्रहरूको पाठले विभिन्न किसिमका भय, रोग, दुर्घटना र नकारात्मक शक्तिहरूबाट रक्षा गर्ने जनविश्वास रहेको छ। मध्यकालीन नेपालमा यी सूत्रहरूलाई ताडपत्र र पछि नेपाली कागजमा कलात्मक ढंगले लेखेर पूजा गर्ने र पाठ गर्ने परम्परा व्यापक थियो।
५. स्वयम्भू पुराण
काठमाडौं उपत्यकाको उत्पत्तिकथा र स्वयम्भू महाचैत्यको महिमा वर्णन गरिएको स्वयम्भू पुराण नेपालको आफ्नै मौलिक बौद्ध पुराण ग्रन्थ हो। यसले उपत्यकाको धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पक्षहरूमा प्रकाश पार्दछ र स्थानीय बौद्ध परम्पराको महत्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ।
६. अवदान साहित्य
अवदानहरू बुद्ध र बोधिसत्वहरूका पूर्वजन्मका तथा अन्य पुण्य कर्मका प्रेरणामूलक कथाहरू हुन्। नेपालमा अवदान साहित्यको पनि समृद्ध परम्परा रहेको छ। दिव्यावदान, अवदानशतक जस्ता ग्रन्थहरूका पाण्डुलिपिहरू यहाँ सुरक्षित छन् र यिनका कथाहरूले नैतिक शिक्षा प्रदान गर्दै आएका छन्।

यी ग्रन्थहरू ज्ञानका भण्डार मात्र नभएर नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक इतिहास बुझ्ने key पनि हुन्। मैले बाल्यकालमा आफ्नो टोलको विहारमा पूजा हुँदा गुरुज्यूले बाक्लो, पुरानो किताबबाट वाचन गरेको सुनेको थिएँ। त्यो किताबमा लेखिएका अक्षर र चित्रहरू सामान्य भन्दा फरक थिए। पछि थाहा भयो, ती हाम्रै परम्पराका विशिष्ट ग्रन्थहरू रहेछन्, जसको महत्व कति रहेछ भन्ने कुरा अहिले बुझ्दैछु।

किन महत्वपूर्ण छन् यिनीहरू र के छ चुनौती?

यी ग्रन्थहरूको महत्व बहुआयामिक छ:

• सांस्कृतिक सम्पदाको जगेर्ना: यिनीहरू नेपालको अमूल्य सांस्कृतिक र धार्मिक सम्पदा हुन्। यिनीहरूको अध्ययनले हाम्रो पहिचानलाई बलियो बनाउँछ।
• बौद्ध धर्मको विविधता अध्ययन: यिनीहरूले बौद्ध धर्मको विश्वव्यापी चित्रमा एउटा अनौठो र महत्त्वपूर्ण रङ भर्छन्। महायान र वज्रयानका विभिन्न पक्ष बुझ्न यिनीहरू अपरिहार्य छन्।
• शैक्षिक र अनुसन्धानको अवसर: पश्चिमी र पूर्वीय विद्वानहरूका लागि यी ग्रन्थहरू अनुसन्धानको महत्त्वपूर्ण स्रोत हुन्। यिनको अध्ययनबाट इतिहास, भाषाविज्ञान, कला र धर्मशास्त्रमा नयाँ जानकारी प्राप्त हुन्छ।

तर, यिनीहरूको संरक्षणमा ठूला चुनौती छन्। धेरै पुराना पाण्डुलिपिहरू जीर्ण अवस्थामा छन्। ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने परम्परागत विधि कमजोर हुँदै गएको छ। नयाँ पुस्तामा नेपालभाषा र पुराना लिपिहरूको ज्ञानको कमीले गर्दा यिनको अध्ययन र बुझाइमा समस्या आइरहेको छ। यिनीहरूलाई डिजिटलाइज गर्ने र सुरक्षित राख्ने काम सुस्त गतिमा भइरहेको छ।

अन्त्यमा, नेपालमा मात्र पाइने यी बौद्ध ग्रन्थ र पाठहरू हाम्रा लागि गर्व गर्ने विषय हुन्। यिनीहरूले हजारौं वर्षदेखिको ज्ञान, साधना र इतिहास बोकेका छन्। यिनीहरूको संरक्षण र अध्ययन गर्नु हाम्रो सामूहिक दायित्व हो। यी लुकेका रत्नहरूलाई हामीले चिन्नु, बुझ्नु र आउने पुस्ताका लागि जोगाउनु पर्छ। यो केवल पुरानो किताब मात्र होइन, यो हाम्रो जीवित इतिहास र भविष्यको प्रेरणाको स्रोत पनि हो।