बुद्धत्वको यात्रा: बोधिसत्त्वका १० भूमिहरूको रहस्य
के तपाईँले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, एक सामान्य मानिस कसरी ‘बुद्ध’ बन्छ? बौद्ध दर्शनमा यो कुनै चमत्कार होइन, बरु एक व्यवस्थित र चरणबद्ध आध्यात्मिक विकासक्रम हो। आउनुहोस्, महायान बौद्ध धर्मको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण नक्सा ‘दश बोधिसत्त्व भूमि’ को यात्रामा निस्कौँ।
महायान बौद्ध परम्परामा ‘दशभूमिक सूत्र’ को स्थान अत्यन्त उच्च छ। आचार्य असंग र धर्मरक्ष जस्ता विद्वानहरूले हजारौँ वर्ष पहिले व्याख्या गरेको यो मार्ग, आज पनि उत्तिकै प्रासंगिक छ। यो केवल सिद्धान्त होइन, यो मनलाई रूपान्तरण गर्ने वैज्ञानिक विधि हो।
साधारण मानिस देखि ‘आर्य’ सम्मको फड्को
बुद्धत्वको बाटोमा लाग्नु अघि हामी कहाँ छौँ भन्ने बुझ्न जरुरी छ। हामी अहिले ‘पृथग्जन’ (साधारण जन) को अवस्थामा छौँ। हाम्रो यात्रा पाँच मार्गहरू हुँदै अघि बढ्छ:
महायानका ५ मार्गहरू :
- सम्भारमार्ग: पुण्य कमाउने र तयारी गर्ने चरण।
- प्रयोगमार्ग: सत्यको नजिक पुग्ने अभ्यास।
- दर्शनमार्ग: सत्यको (शून्यताको) प्रत्यक्ष अनुभूति। (यहाँबाट कोही ‘आर्य’ बन्छ)
- भावनामार्ग: प्राप्त ज्ञानलाई बानी पार्ने चरण। (यहाँ १० भूमिहरूको अभ्यास हुन्छ)
- अशैक्षमार्ग: पूर्ण बुद्धत्व (सिक्न बाँकी केही नरहेको)।
जब साधकले दर्शनमार्ग प्राप्त गर्छन्, तब उनीहरू ‘दश भूमि’ को पहिलो खुड्किलोमा टेक्छन्। यहाँबाट उनीहरू अब सामान्य मानिस रहँदैनन्, उनीहरू ‘आर्य बोधिसत्त्व’ बन्छन्। हरेक भूमि पार गर्नका लागि एक विशेष ‘पारमिता’ (विशिष्ट गुण) को अभ्यासमा निपुणता हासिल गर्नुपर्ने हुन्छ।
दश बोधिसत्त्व भूमि: आध्यात्मिक विकासका १० सिँढीहरू
१. प्रमुदिता भूमि (अत्यन्त खुसीको अवस्था)मुख्य अभ्यास: दान
पहिलो पटक सत्यको दर्शन पाउँदा र आफू बुद्ध बन्ने निश्चित हुँदा साधकमा अपार खुसी (प्रमोद) छाउँछ। त्यसैले यसलाई ‘प्रमुदिता’ भनिन्छ।
विशेषता: यहाँ बोधिसत्त्व मृत्यु, निन्दा वा दुर्गति जस्ता ५ प्रकारका डरहरूबाट मुक्त हुन्छन्। उनीहरूमा लोभ हराउँछ र दान पारमिता (निस्वार्थ दिने भाव) को पूर्ण विकास हुन्छ।
२. विमला भूमि (मलरहित अवस्था)मुख्य अभ्यास: शील (नैतिकता)
‘विमला’ को अर्थ हो- दाग नलागेको वा शुद्ध। यो अवस्थामा मनका साना-तिना फोहोर (दौःशील्य) पनि पखालिन्छन्।
विशेषता: यहाँ बोधिसत्त्वले नैतिकताको पालना प्रयास गरेर होइन, स्वभावैले गर्छन्। उनीहरू १० प्रकारका कुशल कर्ममा स्थित हुन्छन्। यहाँ शील पारमिता प्रधान हुन्छ।
३. प्रभाकरी भूमि (प्रकाश छर्ने अवस्था)मुख्य अभ्यास: क्षान्ति (धैर्य)
संसारका सबै कुरा अनित्य छन् र कुनै पनि कुराको स्वतन्त्र अस्तित्व छैन (शून्यता) भन्ने ज्ञानको प्रकाश यहाँ फैलिन्छ।
विशेषता: जस्तोसुकै कष्ट वा पीडा आइपरे पनि मन विचलित नहुने शक्ति यहाँ प्राप्त हुन्छ। अरूले काटेर टुक्रा पारिदिए पनि बोधिसत्त्वले शान्ति गुमाउँदैनन्। यहाँ क्षान्ति पारमिता को उचाइ हुन्छ।
४. अर्चिष्मती भूमि (ज्वालामय अवस्था)मुख्य अभ्यास: वीर्य (उत्साह)
यो भूमिलाई अग्निको ज्वालासँग तुलना गरिएको छ। जसरी आगोले इन्धन जलाउँछ, यहाँको प्रज्ञाले अज्ञान र क्लेशलाई जलाएर खरानी बनाउँछ।
विशेषता: यहाँ बोधिसत्त्वले ३७ बोधिपाक्षिक धर्महरूको विशेष अभ्यास गर्छन्। अल्छीपना पूर्ण रूपमा हट्छ र वीर्य पारमिता (निरन्तर प्रयास) सिद्ध हुन्छ।
५. सुदुर्जया भूमि (जित्न कठिन अवस्था)मुख्य अभ्यास: ध्यान
यो अवस्थालाई ‘सुदुर्जया’ भनिन्छ किनकि यहाँ दुई विपरीत कुरालाई सन्तुलनमा राख्नुपर्छ- एकातर्फ संसारको शून्यता देख्नु र अर्कोतर्फ प्राणीहरूप्रति गहिरो करुणा राख्नु। यो सन्तुलन मिलाउनु ‘अत्यन्त कठिन’ विजय हो।
विशेषता: यहाँ साधकले चार आर्यसत्यको गहिरो बुझाइ र चित्तका सूक्ष्म अवस्थामा नियन्त्रण पाउँछन्। यहाँ ध्यान पारमिता मुख्य हुन्छ।
६. अभिमुखी भूमि (सामना गर्ने अवस्था)मुख्य अभ्यास: प्रज्ञा (बुद्धिमत्ता)
यहाँ बोधिसत्त्व संसार र निर्वाण दुवैको ‘अभिमुख’ (आमने-सामने) हुन्छन्। न उनीहरू संसारमा फस्छन्, न त एक्लै निर्वाणमा भाग्छन्।
विशेषता: यहाँ प्रज्ञा को पूर्ण उदय हुन्छ। उनीहरूले सबै कुरालाई जादु वा सपना जस्तै देख्छन्। यहाँ प्रज्ञा पारमिता को प्रधानता हुन्छ।
७. दूरङ्गमा भूमि (धेरै टाढा पुगेको)मुख्य अभ्यास: उपाय कौशल
यो बिन्दुमा आइपुग्दा बोधिसत्त्व सामान्य संसारिक मार्गबाट ‘धेरै टाढा’ निस्किसकेका हुन्छन्। यो एक प्रकारको ‘पोइन्ट अफ नो रिटर्न’ हो।
विशेषता: यहाँ बोधिसत्त्वले समाधिमा रहँदा-रहँदै पनि संसारमा अनेकौँ कल्याणकारी कामहरू गर्न सक्छन्। अरूलाई मुक्त गर्न कस्तो विधि अपनाउने भन्ने कला (उपायकौशल पारमिता) यहाँ सिद्ध हुन्छ।
८. अचला भूमि (अचल/स्थिर अवस्था)मुख्य अभ्यास: प्रणिधान (प्रतिज्ञा)
यसलाई ‘अचल’ भनिन्छ किनकि यहाँबाट तल झर्ने कुनै सम्भावना हुँदैन। यहाँ बोधिसत्त्वले प्रयास गरिरहनु पर्दैन, सबै कुरा स्वतःस्फूर्त हुन्छ।
विशेषता: “सबै प्राणीलाई मुक्त नगरेसम्म म विश्राम लिन्न” भन्ने पूर्व प्रतिज्ञा यहाँ अत्यन्त शक्तिशाली हुन्छ। यहाँ प्रणिधान पारमिता को शक्तिले काम गर्छ।
९. साधुमती भूमि (उत्तम बुद्धिको अवस्था)मुख्य अभ्यास: बल (आध्यात्मिक शक्ति)
यहाँ बोधिसत्त्वसँग प्राणीहरूलाई सिकाउने र बुझाउने ‘उत्तम बुद्धि’ (साधु मति) हुन्छ। उनीहरू जुनसुकै भाषा वा माध्यमबाट धर्म बुझाउन सक्षम हुन्छन्।
विशेषता: उनीहरूले कसको मनमा के छ र कसलाई कसरी मुक्त गर्ने भन्ने कुरा ठ्याक्कै जान्दछन्। यहाँ बल पारमिता को प्रधानता रहन्छ।
१०. धर्ममेघा भूमि (धर्मको बादल)मुख्य अभ्यास: ज्ञान
जसरी आकाशमा कालो बादल लागेपछि वर्षाले डढेलो निभाउँछ, त्यसरी नै यहाँ धर्मको वर्षाले प्राणीहरूको दुःख र क्लेशको आगो निभाउँछ।
विशेषता: यो बोधिसत्त्वको अन्तिम चरण हो। यहाँ ‘सर्वज्ञानाभिषेक’ प्राप्त हुन्छ। उनीहरू एकै क्षणमा असङ्ख्य लोकहरूमा बुद्धको रूप देखाउन सक्छन्। यहाँ ज्ञान पारमिता सिद्ध हुन्छ।
गन्तव्य: ११औं भूमि (समन्तप्रभा)
दश भूमि पार गरिसकेपछि आउने अवस्था नै पूर्ण बुद्धत्व हो, जसलाई ‘समन्तप्रभा’ वा बुद्धभूमि भनिन्छ। यो नै अशैक्षमार्ग (सिक्नुपर्ने केही बाँकी नरहेको) अवस्था हो। यहाँ मनका अति सूक्ष्म अवरोधहरू (ज्ञेयावरण) ‘वज्रोपम समाधि’ को शक्तिले हटाइन्छ र साधक सम्यक्सम्बुद्ध बन्छन्।
निष्कर्ष
दश भूमि केवल पौराणिक कथा होइनन्, यी चेतनाका विभिन्न स्तरहरू हुन्। महायान दर्शनले हामीलाई सिकाउँछ कि करुणा र प्रज्ञाको निरन्तर अभ्यासले मानव चेतनाले बुद्धत्वको अनन्त उचाइ छुन सक्छ।
