त्रिकाय: बुद्धत्वका तीन आयामहरूको रहस्यमय यात्रा
तपाईंले काठमाडौंको स्वयम्भू जाने बाटोमा रहेको ‘बुद्ध पार्क’ का ती तीन विशाल मूर्तिहरू पक्कै देख्नुभएको होला, होइन त?
सायद तपाईंले त्यहाँ उभिएर तस्बिर वा सेल्फी पनि खिच्नुभएको होला। तर, के तपाईंलाई ती मूर्तिहरू वास्तवमा को हुन् र तिनको अर्थ के हो भन्ने थाहा छ?
धेरैलाई लाग्छ ती तीनैजना शाक्यमुनि बुद्ध हुन्। तर गहिराइमा हेर्दा कुरा अलि फरक छ। त्यहाँ बीचमा अमिताभ बुद्ध (जो अनन्त प्रकाशको प्रतीक हुनुहुन्छ), दायाँपट्टि गुरु रिन्पोछे (बौद्ध धर्मका दोस्रो बुद्ध मानिने पद्मसम्भव) र बायाँपट्टि अवलोकितेश्वर (करुणाका प्रतीक चेन्ज्रेसिग) विराजमान हुनुहुन्छ।
यो दृश्य केवल सुनौलो रङको सजावट मात्र होइन। यो त बुद्धको ज्ञान, शक्ति र करुणाको त्रिवेणी हो। आज हामी जसरी यस लेखमा ‘त्रिकाय’ (बुद्धका तीन शरीर) को चर्चा गर्दैछौं, स्वयम्भूका यी तीन मूर्तिहरूले पनि हामीलाई बुद्धत्वका यिनै विशाल आयामहरूको प्रत्यक्ष अनुभूति गराउँछन्।
१. धर्मकाय : सत्यको अदृश्य शरीर
बुद्धको पहिलो र सर्वोच्च आयामलाई धर्मकाय भनिन्छ। यसको शाब्दिक अर्थ ‘सत्यको शरीर’ वा ‘वास्तविकताको शरीर’ हो। यो बुद्धत्वको सबैभन्दा अमूर्त, निराकार र गहिरो पक्ष हो।
- प्रकृति: धर्मकायको कुनै भौतिक रूप, रङ वा आकार हुँदैन। यो अन्तिम सत्य , शून्यता , र असीमित ज्ञानको प्रतीक हो।
- सार: यसलाई सबै बुद्धहरूको साझा मन र विशुद्ध चेतनाको रूपमा बुझिन्छ। यो जन्म र मृत्युको चक्रभन्दा पर, अपरिवर्तनीय र अनन्त छ। यो नै सबै घटनाहरूको आधारभूत स्वभाव हो।
- दृष्टान्त: यसलाई विशाल र असीम आकाशसँग तुलना गर्न सकिन्छ। जसरी आकाशले तारा, ग्रह र बादलहरूलाई स्थान दिन्छ तर आफैं कुनै कुरामा टाँसिदैन, त्यसरी नै धर्मकायमा सबै कुरा अटाउँछन्।
२. सम्भोगकाय : आनन्दको सूक्ष्म शरीर
बुद्धको दोस्रो शरीरलाई सम्भोगकाय भनिन्छ, जसको अर्थ ‘आनन्दको शरीर’ वा ‘उपभोगको शरीर’ हो। यो धर्मकाय र हाम्रो भौतिक संसारको बीचको पुल जस्तै हो।
- प्रकृति: यो एक सूक्ष्म, दिव्य र ज्योतिर्मय शरीर हो। यो ऊर्जा र प्रकाशले भरिपूर्ण हुन्छ र सामान्य आँखाले देख्न सकिँदैन।
- सार: यो बुद्धको संचित पुण्य र प्रज्ञाको तेजस्वी अभिव्यक्ति हो। यो प्रायः ‘शुद्ध भूमि’ मा बस्छ र उच्च स्तरका बोधिसत्वहरूलाई गहन शिक्षा प्रदान गर्दछ।
- दृष्टान्त: गहिरो ध्यानमा साधकहरूले देख्ने बुद्धका उज्यालो स्वरूप वा मण्डलहरू सम्भोगकायका उदाहरण हुन्। यो कुनै हाड-छालाको शरीर होइन, बरु एक आध्यात्मिक प्रतिध्वनि हो।
३. निर्माणकाय : रूपको भौतिक शरीर
बुद्धको तेस्रो शरीर निर्माणकाय हो, जसको अर्थ ‘रूपान्तरणको शरीर’ वा ‘प्रकट शरीर’ हो। यो हामीले इतिहासमा पढेको र चिनेको बुद्धको रूप हो।
- प्रकृति: निर्माणकाय भनेको रगत र मासुले बनेको भौतिक, मानवीय शरीर हो। यसको ज्वलन्त उदाहरण ऐतिहासिक शाक्यमुनि बुद्ध हुनुहुन्छ।
- सार: यो असीम करुणाको परिणाम हो। धर्मकायको सत्यलाई र सम्भोगकायको आनन्दलाई सामान्य मानिससम्म पुर्याउन बुद्धले भौतिक रूप लिनुहुन्छ।
- दृष्टान्त: राजकुमार सिद्धार्थको रूपमा जन्म लिनु, घर त्याग्नु, ज्ञान प्राप्त गर्नु र महापरिनिर्वाण प्राप्त गर्नु—यी सबै निर्माणकायका लीलाहरू हुन्।
निष्कर्ष: त्रिकायको एकीकरण
अन्त्यमा, यो बुझ्न अति आवश्यक छ कि त्रिकाय भनेका तीन अलग-अलग बुद्धहरू होइनन्। यी एकै बुद्धत्वका तीन फरक आयामहरू हुन्:
१. धर्मकाय: बुद्धको मन (शून्यता/सार)
२. सम्भोगकाय: बुद्धको वाक् (ऊर्जा/सञ्चार)
३. निर्माणकाय: बुद्धको शरीर (कार्य/करुणा)
त्रिकायको यो अवधारणाले हामीलाई सिकाउँछ कि बुद्धत्व कुनै टाढाको गन्तव्य मात्र होइन, बरु यो हाम्रै वास्तविकताको गहिरो बोध हो। ज्ञान (धर्मकाय), आनन्द (सम्भोगकाय) र सेवा (निर्माणकाय) को सन्तुलन नै पूर्णताको मार्ग हो।
