जीवन्दान: एक पवित्र परम्परा कि नैतिक चुनौती? पहाडका डाँडामा गुञ्जिरहने बुद्ध धर्मको शान्तिमय शिक्षाले हामीलाई सधैं करुणा र अहिंसाको पाठ सिकाएको छ। यही शिक्षाको एउटा सुन्दर र मर्मस्पर्शी अभ्यास हो – जीवन्दान, जसलाई बौद्ध जनावर रिहाई समारोह पनि भनिन्छ। बजारबाट वा मृत्युको मुखबाट जनावरहरूलाई किनेर प्रकृतिमा वा सुरक्षित स्थानमा छोड्ने यो परम्पराले हजारौं वर्षदेखि धेरैको मन जितेको छ। तर, के यो साँच्चै मुक्ति हो वा अनजानेमा अर्को समस्याको जन्म? आज हामी यही परम्पराको मूल भावना, यसका बढ्दै गएका नैतिक बहसहरू र भविष्यका लागि सही बाटोबारे छलफल गर्नेछौं। जीवन्दानको मूल भावना…
Read Moreवर्ग लेख
बौद्ध धर्ममा सम्प्रदायगत विविधता
बौद्ध धर्मको विविधता: कमजोरी होइन, शक्ति एक यात्राको सुरुवात बौद्ध धर्म, जसले हामीलाई शानति र करुणाको मार्ग देखाउँछ, आज विश्वको हरेक कुनामा फैलिएको छ। सिद्धार्थ गौतमले बोधगयाको पीपलको रुखमुनि प्राप्त गरेको ज्ञानको प्रकाश आज विभिन्न संस्कृति र समाजमा फरक-फरक रूपमा चम्किरहेको छ। तर यो फैलावटसँगै यसमा सम्प्रदायगत विविधता पनि गहिरो रूपमा देखिन्छ। के यो विविधता धर्मको कमजोरी हो, वा यसको शक्ति? के यो विविधताको जड स्वयं बुद्धको शिक्षण शैलीमा थियो? यस लेखमा हामी बौद्ध धर्मको यो रोचक पक्षलाई केलाउने प्रयास गर्नेछौँ। मैले आफैँले नेपाल, थाइल्यान्ड र जापानका विभिन्न बौद्ध मठहरूको…
Read Moreबौध्द तान्त्रिक परम्परामा वर्जित अभ्यासहरू
बौध्द तान्त्रिक परम्परामा ‘वर्जित’ भनिने अभ्यासहरूको गूढ रहस्य बौध्द तन्त्र आफैंमा एक गहिरो र जटिल मार्ग हो, जसले मुक्तिका लागि परम्परागत विधिभन्दा फरक र तीव्र मार्गको प्रस्ताव राख्छ। यसमा गरिने केही अभ्यासहरू बाहिरी रूपमा हेर्दा परम्परागत नैतिकता, सामाजिक मान्यता र सामान्य बौध्द शील भन्दा फरक, वा भनौं भने ‘वर्जित’ लाग्न सक्छन्। तर, तान्त्रिक परम्पराभित्र यस्ता अभ्यासहरूको आफ्नै विशिष्ट अर्थ र उद्देश्य हुन्छ। आखिर किन यस्ता अभ्यासहरू तान्त्रिक परम्परामा स्थान पाउँछन्? यसको पछाडिको गूढ रहस्य के हो? आउनुहोस्, यस विषयमा केही प्रकाश पारौँ। वर्जित अभ्यासहरू: बाहिरी रूप र भित्री अर्थ बौध्द…
Read Moreकरुणाको भूमिका: दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्न सकिने उपायहरू
जीवन यात्रामा, हामी सबैले सुख-दुःखको अनुभव गर्छौं। कहिलेकाहीँ त यस्तो लाग्छ कि दुःख र चुनौतीहरू नै जीवनका साथी हुन्। यस्तो अवस्थामा हामी आफैं वा अरूप्रति कठोर बन्न सक्छौं। तर बौद्ध धर्मको एक अमूल्य रत्न छ जसले हामीलाई यी कठिन परिस्थितिहरूमा पनि शान्ति र समझदारीका साथ अघि बढ्न सिकाउँछ: त्यो हो करुणा। यो केवल एक शब्द होइन, यो एक शक्तिशाली अभ्यास हो जसले हाम्रो जीवन र हाम्रो वरपरका मानिसहरूको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ। यस ब्लग पोस्टमा, हामी करुणाको महत्व र यसलाई हाम्रो दैनिक जीवनमा कसरी प्रयोग गर्न सक्छौं भन्ने बारे…
Read Moreबौद्ध इतिहासमा माचिक लापड्रोन(Machik Lapdrön) जस्ता महिला वंश संस्थापकहरूको भूमिका।
बौद्ध इतिहासका उज्यालो ताराहरू: माचिक लापड्रोन र महिला वंश संस्थापकहरूको गाथा बौद्ध धर्मको इतिहासलाई हेर्दा हामीले प्रायः महान् भिक्षु, दार्शनिक र सिद्ध पुरुषहरूको बारेमा सुन्छौं। बुद्ध स्वयं पुरुष हुनुहुन्थ्यो, र उहाँका धेरै प्रमुख शिष्यहरू पनि पुरुष नै थिए। यस कारणले, कहिलेकाहीँ यस्तो लाग्न सक्छ कि बौद्ध धर्ममा महिलाहरूको भूमिका सीमित थियो। तर वास्तविकता यो होइन। बौद्ध धर्मको सुरुवातदेखि नै महिलाहरूले यसको विकास र विस्तारमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन्। उनीहरूले ज्ञान प्राप्त गरे, शिक्षाहरू फैलाए, र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, उनीहरूले आफ्नै विशिष्ट आध्यात्मिक वंश (lineages) हरूको स्थापना गरे जसले हजारौं वर्षसम्म…
Read Moreनेपालमा बौद्ध धर्मको प्राचीन इतिहास
नेपाल शान्तिको भूमि हो, जहाँ बुद्ध धर्मको गहिरो जरा गाडिएको छ। जब म काठमाडौँ उपत्यकाका पुराना गुम्बाहरू र चैत्यहरू देख्छु वा लुम्बिनीको पवित्र भूमिमा पाइला टेक्छु, तब मनमा एक विशेष शान्ति र श्रद्धा उत्पन्न हुन्छ। यो शान्ति केवल आजको होइन, हजारौं वर्ष पुरानो इतिहासको उपज हो। नेपालमा बौद्ध धर्मको यात्रा कुनै साधारण कथा होइन, यो त बुद्धको जन्मदेखि अहिलेसम्म फैलिएको एउटा विशाल र अर्थपूर्ण गाथा हो। आज हामी यही प्राचीन इतिहासको केही पाटो खोतल्ने प्रयास गर्नेछौं। लुम्बिनी: जहाँ शान्तिको किरण फैलियो नेपालमा बौद्ध धर्मको इतिहास सुरु हुन्छ आजभन्दा लगभग २६००…
Read Moreअरुको खुशीमा खुशी हुने कला: मुदिताको अभ्यास
अरुको खुशीमा खुशी हुने कला: मुदिता को अभ्यास हामी सबै जीवनमा खुशी खोजिरहेका हुन्छौं। आफ्नो लागि खुशी प्राप्त गर्न धेरै मेहनत गर्छौं, योजना बनाउँछौं र प्रयास गर्छौं। तर के हामीले कहिल्यै अरुको खुशीमा साँच्चै खुशी हुन सिकेका छौं? कसैले सफलता पाउँदा, कोही प्रगतिको शिखरमा पुग्दा वा कसैको जीवनमा केही राम्रो हुँदा, के हाम्रो मनमा पनि उत्तिकै आनन्दको लहर आउँछ? यही भावनालाई ‘आध्यात्मिक हर्ष’ वा संस्कृतमा ‘मुदिता’ भनिन्छ। यो आफैँमा एउटा अद्भुत र शक्तिशाली अभ्यास हो, जसले हाम्रो मनलाई हलुका बनाउँछ र सम्बन्धहरूलाई अझ मजबुत बनाउँछ। आउनुहोस्, यसको बारेमा केही कुरा…
Read Moreबौद्ध धर्ममा गुरु पूर्णिमा: जुन दिन धर्मको पाङ्ग्रो घुम्यो (धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस)
“जसले पहिलो पटक धर्मको पाङ्ग्रो घुमाउनुभयो, ती लोकका गुरु, बुद्धलाई नमन गर्दछु।जुन मार्ग उहाँले देखाउनुभयो, त्यो दुःखमुक्तिको अमृतमयी धर्मलाई नमन गर्दछु।त्यो मार्गमा हिँड्ने र धर्मलाई जीवित राख्ने आर्य संघलाई नमन गर्दछु।” बुद्धं शरणं गच्छामि।धम्मं शरणं गच्छामि।संघं शरणं गच्छामि। आषाढ महिनाको उज्यालो रात, जब आकाशमा पूर्ण चन्द्रमाले आफ्नो शीतल प्रकाश छर्छ, तब दक्षिण एसियामा गुरुप्रति सम्मान प्रकट गर्ने एक विशेष दिन मनाइन्छ, जसलाई ‘गुरु पूर्णिमा’ भनिन्छ। तर, बौद्ध परम्परामा यस पूर्णिमाको महत्त्व केवल गुरु-शिष्य सम्बन्धमा मात्र सीमित छैन; यसको अर्थ त्योभन्दा धेरै गहिरो, ऐतिहासिक र आध्यात्मिक छ। बौद्धहरूका लागि यो त्यो…
Read Moreमृत्युपछिको उपहार: शोकलाई पुण्यमा बदल्ने बौद्ध सूत्र
मृत्यु र करुणा: पुण्य अनुमोदनको पुल जीवनको परम सत्य हो– मृत्यु। जब कुनै प्रिय व्यक्तिले यो भौतिक शरीर छोडेर जान्छ, मनमा गहिरो पीडा र एकप्रकारको शुन्यता छाउँछ। तर, बौद्ध दर्शनले मृत्युलाई अन्त्यको रूपमा होइन, बरु चेतनाको अविच्छिन्न प्रवाहको एक अवस्थाबाट अर्कोमा हुने संक्रमणको रूपमा हेर्छ। भौतिक रूपमा उहाँहरूको उपस्थिति नभए पनि करुणा, मैत्री र कृतज्ञताको अदृश्य बन्धनले हामीलाई सधैं जोडी नै राख्छ। यही गहिरो सम्बन्धलाई जीवन्त राख्ने र सार्थक बनाउने एउटा महत्वपूर्ण अभ्यास हो– दिवङ्गत व्यक्तिलाई पुण्य अनुमोदन गराउने। आखिर यो अभ्यास किन यति शक्तिशाली छ र यसले कसरी काम…
Read Moreबुद्धका तीन शरीरको सिद्धान्त
बुद्धलाई बुझ्ने तीन आयाम: त्रिकायको सिद्धान्त धेरैजसो मानिसका लागि बुद्ध भन्नाले आजभन्दा २५०० वर्ष अघि यस धर्तीमा जन्मेका सिद्धार्थ गौतम भन्ने बुझिन्छ। उहाँले बोधगयामा बुद्धत्व प्राप्त गर्नुभयो र संसारलाई दुःखबाट मुक्त हुने बाटो देखाउनुभयो। तर बौद्ध दर्शनमा बुद्धलाई बुझ्ने एउटा गहिरो र फराकिलो आयाम छ, जसलाई ‘त्रिकायको सिद्धान्त’ (Trikaya Doctrine) भनिन्छ। के बुद्ध साँच्चै एउटै व्यक्ति मात्र हुन् त? वा उहाँको उपस्थिति त्योभन्दा पनि व्यापक छ? यस सिद्धान्तले बुद्धलाई उहाँको सारभूत प्रकृति, उहाँको दिव्य स्वरुप र उहाँको भौतिक प्रकटीकरण गरी तीन भिन्न आयामबाट हेर्छ। यस लेखमा हामी बुद्धका यी तीन…
Read More