मनको यात्रा: शमथ ध्यानका ९ चरण र प्राचीन रहस्य
अशान्त मनबाट पूर्ण समाधिसम्मको यात्रा देखाउने बौद्ध ‘शमथ’ मार्गचित्रको विस्तृत व्याख्या
हाम्रो मन आकाशजस्तै विशाल छ, तर बादलजस्तै विचारहरूले यसलाई सधैं ढाकिरहेको हुन्छ। के तपाईंले कहिल्यै महसुस गर्नुभएको छ—ध्यान गर्न बस्दा मन झन् धेरै भागदौड गर्छ? यो केवल तपाईंको समस्या होइन। यो मानव मनको स्वभाव हो।
शताब्दीयौं अघि, बौद्ध विद्वानहरूले मनको यो अस्थिरतालाई बुझेर त्यसलाई वशमा ल्याउने वैज्ञानिक विधि विकास गरे, जसलाई ‘शमथ’ (शान्त वा स्थिर हुनु) भनिन्छ। माथि देखाइएको तस्बिर केवल कला होइन; यो ध्यानको बाटोमा आउने हरेक चुनौती र समाधानको ‘गुगल म्याप’ हो। आउनुहोस्, यो रहस्यमय चित्रको गहिराइमा डुबौं।
१. चित्रका पात्रहरू र तिनका गहिरो अर्थ
यो चित्रमा प्रयोग भएका प्रत्येक जनावर र वस्तुले हाम्रो मनोवैज्ञानिक अवस्थालाई सङ्केत गर्छन्:
- भिक्षु (साधक): यो तपाईं हो। यो हाम्रो त्यो चेतना हो जसले ध्यानको अभ्यास गरिरहेको छ।
- हात्ती (चित्त/मन): बौद्ध दर्शनमा मनलाई हात्तीसँग तुलना गरिन्छ।
– कालो हात्ती: ‘लय’ (जडता/आलस्य) ले भरिएको मन।
– सेतो हात्ती: शुद्ध, स्पष्ट र स्थिर मन। - बाँदर (विक्षेप/औद्धत्य): यो मनको चञ्चलता हो। जसरी बाँदर एक छिन पनि स्थिर बस्दैन, हाम्रो मन पनि विगत र भविष्यका कुरामा उफ्रिरहन्छ।
- खरायो (सूक्ष्म लय): यो धेरैले नबुझ्ने कुरा हो। खरायोले ‘सूक्ष्म आलस्य’ लाई जनाउँछ। जब ध्यान राम्रो भइरहेको जस्तो लाग्छ तर मन अलि धमिलो वा निन्द्राको नजिक हुन्छ, त्यो खरायोको अवस्था हो।
- डोरी (स्मृति शक्ति): डोरीले हामीलाई ‘विषय’ सँग बाँधिराख्छ। यो नै ‘स्मृति’ हो—अर्थात्, “मैले केमा ध्यान दिइरहेको छु” भनेर नबिर्सने शक्ति।
- अङ्कुश (सम्प्रजन्य/होस): हात्तीलाई नियन्त्रण गर्ने फलामको अङ्कुशले ‘सतर्कता’ लाई जनाउँछ। मन भड्कियो कि भनेर जाँच्ने गुप्तचर नै सम्प्रजन्य हो।
- बाटोको घुम्तीहरू (६ मोड): बाटो सिधा छैन, घुमाउरो छ। यसले ६ शक्तिहरू (श्रवण, विचार, स्मृति, सम्प्रजन्य, वीर्य र परिचय) को विकासलाई जनाउँछ।
- आगो (वीर्य/प्रयास): बाटोको छेउमा बलेको आगोले ध्यानको लागि चाहिने ऊर्जालाई देखाउँछ। सुरुमा आगो ठूलो छ (धेरै मेहेनत चाहिन्छ), माथि जाँदा आगो घट्दै जान्छ (ध्यान सहज हुन्छ)।
२. शमथका ९ चरणहरू (विस्तृत व्याख्या)
चित्रलाई फेद (तल) बाट शिर (माथि) तिर हेर्दै यो यात्रालाई बुझौं।
चरण १ र २: चित्त स्थापना र संस्थापन (सङ्घर्षको समय)
चित्रको सबैभन्दा तल हेर्नुहोस्। हात्ती र बाँदर पूरै कालो रङका छन्। बाँदरले हात्तीलाई डोर्याइरहेको छ र भिक्षु आत्तिएर पछाडि दौडिरहेका छन्।
अर्थ: सुरुवाती अवस्थामा मन (हात्ती) हाम्रो बसमा हुँदैन। चञ्चलता (बाँदर) ले जहाँ भन्यो त्यहीँ मन जान्छ। हामी विचारको पछि-पछि निरीह भएर कुद्छौं। यहाँ ‘आगो’ एकदमै ठूलो छ, किनकि मनलाई एकै ठाउँमा राख्न निकै ठूलो सङ्घर्ष र प्रयास गर्नुपर्छ।
चरण ३ र ४: अवस्थापन र उपस्थापन (स्मृतिको पकड)
बाटोको अलि माथि, भिक्षुले हात्तीको घाँटीमा डोरी (स्मृति) लगाउन सफल हुन्छन्। हात्ती र बाँदरको टाउको अलिकति सेतो हुन थाल्छ।
अर्थ: अब साधकले “ए, मेरो मन भड्किएछ” भनेर छिट्टै थाहा पाउन थाल्छन्। यहाँ एउटा खरायो हात्तीको पिठ्युँमा देखिन्छ। यो एकदमै महत्त्वपूर्ण छ। यसको अर्थ हो— जब ठूलो चञ्चलता हट्छ, तब मन शान्त त हुन्छ तर ‘सूक्ष्म आलस्य’ वा धमिलोपना आउन थाल्छ। साधकलाई लाग्छ “मेरो ध्यान धेरै राम्रो भयो”, तर वास्तवमा उनीहरू अर्ध-चेतमा हुन्छन्।
चरण ५ र ६: दमन र शमन (विजयको सुरुवात)
अब दृश्य फेरिन्छ। भिक्षु अगाडि छन् र हात्ती पछाडि। बाँदर पनि पछाडि परेको छ। हात्तीको शरीर आधाभन्दा बढी सेतो भइसकेको छ।
अर्थ: अब मनले तपाईंलाई होइन, तपाईंले मनलाई डोर्याउनुहुन्छ। ‘दमन’ चरणमा पुगेपछि साधकले आफ्नो प्रसन्नताले ध्यान गर्न सक्छन्। ‘शमन’ चरणमा पुग्दा मनको भित्री उत्तेजना वा असन्तुष्टि पनि हराएर जान्छ। अब खरायो (सूक्ष्म आलस्य) पनि भागेर जान्छ।
चरण ७ र ८: व्युपशमन र एकोतिकरण (शक्तिशाली एकाग्रता)
चित्रको माथिल्लो भागमा बाँदर पूर्ण रूपमा हराउँछ। हात्ती झन्डै पूरै सेतो हुन्छ। बाटोको आगो (प्रयास) एकदमै सानो भएको छ।
अर्थ: अब मनमा कुनै पनि विचार आउने बित्तिकै त्यो आफैं शान्त हुन्छ। अब ध्यान गर्नको लागि बल लगाइरहनु पर्दैन। मन निरन्तर एउटै बिन्दुमा अडिन सक्छ। कालो रङ (दोष) हरू पूर्ण रूपमा हट्छन्।
चरण ९: समाहित (पूर्ण शमथ)
अन्तिम चरणमा, भिक्षु हात्तीमाथि आरामले बसेका छन्। त्यहाँ न बाँदर छ, न खरायो, न त आगो नै। हात्ती पूरै सेतो र शान्त छ।
अर्थ: यो नै ‘समाधि’ को अवस्था हो। जसरी सास फेर्न प्रयास गर्नु पर्दैन, त्यसरी नै ध्यान अब स्वभाविक हुन्छ। साधकले घण्टौं, दिनौंसम्म बिना कुनै हलचल र विचार आनन्दपूर्वक ध्यानमा बस्न सक्छन्। मन र शरीर दुवै प्वाँख जस्तै हलुका (प्रश्रब्धि) हुन्छन्।
“शमथ केवल मनलाई शान्त बनाउनु होइन, यो त मनलाई यस्तो हतियार बनाउनु हो जसले सत्यलाई देख्न सकोस्।”
३. यात्राको अन्त्य: हात्तीमा सवार भएर उडान
चित्रको सबैभन्दा टुप्पोमा, हात्तीमा चढेका भिक्षुले हातमा तरबार लिएर इन्द्रेणीको बाटो हुँदै फर्किएको देखिन्छ।
यो शमथ भन्दा माथिको अवस्था हो। जब मन पूर्ण रूपमा स्थिर हुन्छ (शमथ), तब मात्र साधकले ‘विपश्यना’ (विशेष अन्तरदृष्टि) को अभ्यास सुरु गर्छन्। भिक्षुको हातमा रहेको तरबार ‘प्रज्ञा’ (विवेक) को प्रतीक हो, जसले संसारको भ्रम र अज्ञानताको जरा काट्छ। स्थिर मन (शमथ) र तीक्ष्ण बुद्धि (विपश्यना) को मिलन भएपछि नै निर्वाण वा मुक्ति सम्भव हुन्छ।
आत्म-चिन्तनको समय
यो प्राचीन चित्रले हामीलाई धैर्यको पाठ सिकाउँछ। आज तपाईंको मन जहाँ भए पनि, त्यो यात्राको एउटा हिस्सा हो।
सोच्नुहोस् त: आज तपाईंको ध्यानमा बाँदर कत्तिको उफ्रिरहेको छ? के तपाईंले स्मृतिको डोरी बलियोसँग समात्नुभएको छ? यो नक्सालाई सम्झनुहोस् र आफ्नो यात्रा निरन्तर जारी राख्नुहोस्।
ए हो???!!! खुशी लाग्यो | धन्यवाद | अनि यो चित्रमा भएको बाटो छेउको फूल शंक धर्म चक्र माडी र बिना हात्ती उडेको साधकका पनि अर्थ के होला???? बा अर्थ थियो होला नि है??? त्यो पनि सुन्नु पायो भने क्या बात!!!!