बौद्ध धर्ममा मृत्यु: अनित्यताको सम्झना र आध्यात्मिक पुनर्जन्म

विभिन्न संस्कृतिहरूमा मृत्युको यात्रा: बौद्ध अन्त्येष्टि र यसको बहुरूपी स्वरूप

जीवनको एउटा अकाट्य सत्य हो मृत्यु। यो जति प्राकृतिक छ, यसलाई हेर्ने, बुझ्ने र यसपछिका कर्मकाण्ड गर्ने तरिका संस्कृति अनुसार फरक हुन्छ। बौद्ध धर्मले मृत्युलाई अन्त्य नभई जीवनचक्रको एउटा महत्वपूर्ण अंश मान्छ। पुनर्जन्म र कर्मको सिद्धान्तमा आधारित यो दर्शनले मृत्युपछिको यात्रालाई शान्तिपूर्ण बनाउन विभिन्न संस्कार र विधिहरू अपनाउँछ। तर के सबै बौद्ध समाजमा अन्त्येष्टि विधि एउटै हुन्छ त? पक्कै हुँदैन। विभिन्न देश, संस्कृति र परम्परा अनुसार बौद्ध अन्त्येष्टि संस्कारमा पनि विविधता पाइन्छ। आउनुहोस्, यस विविधतालाई नजिकबाट बुझौँ।

बौद्ध धर्ममा मृत्युको अवधारणा र अन्त्येष्टिको उद्देश्य

बौद्ध धर्ममा, मृत्युलाई अनित्य (impermanence) को सिद्धान्तको एक अनिवार्य हिस्सा मानिन्छ। जन्म भएपछि मृत्यु निश्चित छ र यो जीवनचक्रको एउटा स्वाभाविक क्रम हो। मृत्यु अन्तिम अन्त्य नभई अर्को जीवनको थालनी वा पुनर्जन्म तर्फको यात्रा हो। यस यात्रामा व्यक्तिको कर्म (Karma) ले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। व्यक्तिको मृत्युको समयको चेतना र उसको जीवनभर गरेको कर्मले अर्को जन्म कस्तो हुने भन्ने निर्धारण गर्छ भन्ने मान्यता छ।

बौद्ध अन्त्येष्टि संस्कारको मुख्य उद्देश्यहरू निम्नअनुसार छन्:

• मृतकलाई सहयोग: मृतकको चेतनालाई शान्त पार्न, आशक्तिहरूबाट मुक्त हुन र राम्रो पुनर्जन्मको लागि मार्ग देखाउन सहयोग पुर्याउनु। भिक्षुहरूले गर्ने पाठ (Chanting) र ध्यानले यसमा मद्दत गर्ने विश्वास गरिन्छ।
• जीवितलाई सान्त्वना: शोकमा परेका परिवारजन र साथीहरूलाई सान्त्वना दिन, उनीहरूलाई मृत्युको सत्य स्वीकार गर्न र यस क्षणबाट पार पाउन सहयोग गर्नु।
• पुण्य आर्जन: मृतक र जीवित दुवैका लागि पुण्य (मेरिट) आर्जन गर्नु। दान दिने, पूजा गर्ने, भिक्षुहरूलाई भोजन गराउने जस्ता कार्यहरूलाई पुण्यदायी मानिन्छ, जसले मृतकको अर्को जीवन र जीवितहरूको भविष्यका लागि लाभदायी हुने विश्वास गरिन्छ।
• अनित्यताको स्मरण: संसारको नश्वरता (impermanence) र जीवनको क्षणभंगुरतालाई सम्झाउनु, जसले गर्दा मानिसहरू धर्मको मार्गमा लाग्न प्रेरित होऊन्।

अन्त्येष्टिमा गरिने विधिहरू मृतकको चेतनालाई अर्को लोकमा शान्तिपूर्वक प्रवेश गर्न मद्दत गर्ने र जीवितहरूलाई धर्मको मार्गमा अघि बढ्न प्रेरणा दिने खालका हुन्छन्।

विभिन्न संस्कृतिहरूमा बौद्ध अन्त्येष्टि विधिहरू

बौद्ध धर्म विश्वका धेरै देशहरूमा फैलिएको छ र प्रत्येक देशमा स्थानीय संस्कृति तथा परम्पराहरूसँग घुलमिल हुँदा अन्त्येष्टि संस्कारमा पनि ठूलो विविधता आएको छ। यहाँ केही प्रमुख उदाहरणहरू प्रस्तुत छन्:

तिब्बत (Tibet): तिब्बतमा सबैभन्दा विशिष्ट बौद्ध अन्त्येष्टि विधिमध्ये एक हो आकाश अन्त्येष्टि (Sky Burial), जसलाई तिब्बती भाषामा ‘ज्याटोर’ (Jatör) भनिन्छ। अग्ला पहाडी भेग, काठको कमी र चिसो भूभागमा शव गाड्न तथा जलाउन गाह्रो हुने व्यावहारिक कारणले गर्दा यो प्रचलनमा आएको मानिन्छ। यस विधिमा शवलाई टुक्रा-टुक्रा पारेर गिद्ध तथा अन्य मांसाहारी पक्षीहरूलाई ख्वाइन्छ। यसले भौतिक शरीरको नश्वरतालाई चरम रूपमा देखाउँछ र प्राणीलाई भोजन दान गर्नु ठूलो पुण्य मानिन्छ। मृतकको चेतना शरीर त्यागिसकेको र यस कार्यले उसलाई मुक्त हुन सहयोग पुग्ने विश्वास गरिन्छ।

थाइल्याण्ड (Thailand): थाइल्याण्ड लगायत दक्षिणपूर्वी एसियाली देशहरूमादाहसंस्कार (Cremation) सबैभन्दा प्रचलित विधि हो। अन्त्येष्टि मन्दिर (वाट – Wat) मा गरिन्छ। शवलाई विशेष तयारीका साथ राखिन्छ र भिक्षुहरूले लामो समयसम्म पाठ गर्छन्। अन्त्येष्टि अघि ‘रद नाम साङ’ (Rod Nam Sang) नामक विधिमा मृतकको हातमा पानी खन्याएर सम्मान प्रकट गरिन्छ। दाहसंस्कार पछि पनि मृतकको लागि लगातार पुण्य आर्जन गर्ने कार्यहरू गरिन्छ, जसमा निश्चित दिन (७ दिन, ५० दिन, १०० दिन) र वर्षमा विशेष पूजा तथा भिक्षुहरूलाई भोजन दान गर्ने गरिन्छ।

जापान (Japan): जापानमा पनि अधिकांश अन्त्येष्टिहरू बौद्ध विधिअनुसार गरिन्छ र दाहसंस्कार नै मुख्य चलन हो। जापानी बौद्ध अन्त्येष्टिमा भिक्षुले मृतकलाई विशेष कायम्यो (Kaimyo) नामक मृत्यु नाम दिन्छन्। यो नामले मृतकलाई अर्को लोकमा नयाँ पहिचान दिने विश्वास गरिन्छ। दाहसंस्कार पछि परिवारजनले मृतकको अस्थी (Ashes) टुक्रा-टुक्रा पारेर उठाउँछन् (जसलाई Ko-tsu-age भनिन्छ)। अस्थीलाई केही समय घरमा राखेर पछि पारिवारिक चिहान (ओहाका – Ohaka) मा गाडिन्छ। अन्त्येष्टि पछि पनि निश्चित अवधिहरूमा मृतकको लागि पूजा र स्मरण गरिन्छ।

नेपाल (Nepal): नेपालमा बौद्ध धर्म मान्ने विभिन्न समुदाय (विशेषगरी शेर्पा, तामाङ, गुरुङ, नेवार) हरू छन्। यहाँ दाहसंस्कार व्यापक रूपमा प्रचलित छ। नेवार बौद्धहरूको अन्त्येष्टि विधिमा हिन्दू र बौद्ध दुवै परम्पराको प्रभाव देख्न सकिन्छ। शेर्पाहरूमा परम्परागत रूपमा आकाश अन्त्येष्टि र पछि दाहसंस्कार दुवैको चलन रहेको थियो। यहाँ पनि भिक्षुहरूद्वारा गरिने पाठ र मन्त्रोच्चारण तथा मृतकको लागि पुण्य कार्यहरू महत्वपूर्ण मानिन्छन्।

मङ्गोलिया (Mongolia): मङ्गोल बौद्ध परम्परामा पनि तिब्बती प्रभाव रहेकोले आकाश अन्त्येष्टि प्रचलित थियो। तर खास अवस्थामा, शवलाई स्थल अन्त्येष्टि (burial) पनि गरिन्छ, विशेषगरी जब परिस्थिति वा ऋतुले दाहसंस्कार वा आकाश अन्त्येष्टि सम्भव हुँदैन। अन्त्येष्टि अघि लामाहरू मृतकको लागि विशेष मन्त्रहरू उच्चारण गर्छन् र पार्थिव शरीरलाई पवित्र गर्ने विधिहरू गरिन्छन्।

श्रीलङ्का (Sri Lanka): थेरवादी बौद्ध धर्म मान्ने श्रीलङ्कामा दाहसंस्कार नै मुख्य चलन हो। यहाँ मृतकको परिवारले भिक्षुहरूलाई निमन्त्रणा गरेर विशेष पञ्चशील पाठ गराइन्छ। मृत्युपछि सातौं दिनमा विशेष दान दिने चलन छ, जसले मृतकको पुण्य बढाउने विश्वास गरिन्छ। ३ महिनापछि “तीसरु” (Tisarana) नामक स्मृति कार्यक्रम समेत गरिन्छ।

लाओस र कम्बोडिया (Laos & Cambodia): यी देशहरूमा पनि दाहसंस्कार नै मुख्य हो, र मृत्युपछि भिक्षुहरूद्वारा निरन्तर पाठ गरिन्छ। शवलाई सुनौलो वस्त्रले ढाकिन्छ र परिवारले विशेष “तम बोन” (Tam Bon) नामक पुण्य कार्यक्रम गर्छन्। मृत्युपछि ७, १५, र १०० दिनमा विशेष संस्कार गरेर मृतकको आत्माको शान्तिको लागि प्रार्थना गरिन्छ।

भुटान (Bhutan): भुटानी बौद्ध परम्परामा पनि भार्दो र थुकदाम को अभ्यास पाइन्छ। मृत्यु भएपछि लामाहरूले पछेउली संस्कार (post-death puja) क्रमशः 3, 7, 14, 21, 49 औं दिनमा गर्छन्। यसमा मृतकको आत्माको शान्तिको लागि पाठ, मन्त्र र त्सोग (Tsok) पूजा गरिन्छ। केही विशेष योगीहरूले गुप्त अन्त्येष्टि पनि पाउँछन्, जहाँ अत्यन्त गोप्य रूपमा दाहसंस्कार गरिन्छ।

यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि बौद्ध धर्मको मूल दर्शन एउटै भए पनि स्थानीय भूगोल, संस्कृति, परम्परा र व्यावहारिक आवश्यकताले अन्त्येष्टि विधिहरूमा विविधता ल्याएका छन्।

एकपटक म नेपालमा एउटा बौद्ध परिवारको अन्त्येष्टिमा सहभागी भएको थिएँ। शोकको माहोल भए पनि त्यहाँ एक प्रकारको शान्ति र गम्भीरता थियो। लामाहरूले गर्ने पाठ, परिवार र समुदायको उपस्थिति र एकआपसमा दिने सान्त्वना देख्दा लाग्थ्यो, यो अन्त्य नभई एउटा नयाँ यात्राको थालनी हो। भौतिक शरीर नश्वर भए पनि चेतनाको प्रवाह जारी रहन्छ भन्ने गहिरो विश्वास त्यहाँ महसुस गर्न सकिन्थ्यो।

बौद्ध मृत्युदर्शनका गहिरा पक्षहरू: भार्दो, थुकदाम र रेनबो बडी

बौद्ध धर्ममा मृत्यु केवल शारीरिक शरीरको अन्त्य होइन, चेतनाको एक गहिरो यात्रा हो। यस यात्राको बीचमा केही विशेष अवस्थाहरूको चर्चा गरिन्छ, जसले बौद्ध मृत्यु संस्कारलाई अझ रहस्यमय र आध्यात्मिक बनाउँछ।

१. भार्दो (Bardo):

‘भार्दो’ तिब्बती शब्द हो, जसको अर्थ हो ‘बीचको अवस्था’। विशेष गरी वज्रयान बौद्ध परम्परामा, मृत्युपछि चेतना ४९ दिनसम्म एक संक्रमणकालीन अवस्थामा रहन्छ भन्ने मान्यता छ। यस अवस्थालाई “बार डो थोडोल” (Bardo Thödol) – अर्थात् तिब्बती मृत्युसूत्र – मा विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ। यस अवधिमा, चेतनाले पुनर्जन्म लिने वा मुक्तिको बाटो रोज्ने सम्भावना हुन्छ। त्यसैले मृतकको लागि मन्त्र पाठ, ध्यान, र पूजा विधिहरू गरेर चेतनालाई सहि दिशा देखाउने प्रयास गरिन्छ।

२. थुकदाम (Thukdam):

जब कुनै उच्च स्तरका बौद्ध गुरु वा सिद्ध योगी निधन हुन्छन्, उनीहरूको शरीर मृत देखिए पनि उनीहरू केही दिनसम्म गहिरो ध्यानमा बसेको अवस्था प्रकट हुन्छ, जसलाई ‘थुकदाम’ भनिन्छ। यो अवधिमा उनीहरूको शरीरमा कुनै विग्रह देखिँदैन—शरीर न्यानो रहन्छ, गन्ध आउँदैन, र अनुहारमा शान्ति झल्किन्छ। यो अवस्था चेतनाले पूर्णरूपले शरीर नछाड्दासम्मको ध्यान अवस्था हो, र यसलाई बोधिसत्व मार्गमा निरन्तरता दिने अद्भुत उदाहरण मानिन्छ। अनुयायीहरूका लागि यो एक प्रकारको अध्यात्मिक प्रेरणा र रहस्यको स्रोत बन्छ।

३. रेनबो बडी (Rainbow Body – इन्द्रेणी काय):

बौद्ध वज्रयान परम्परामा वर्णन गरिएअनुसार, केही सिद्ध योगीहरू मृत्यु पछि आफ्नो भौतिक शरीरलाई शुद्ध प्रकाश वा ऊर्जा (Rainbow Light) मा रूपान्तरण गर्छन्—यसलाई ‘रेनबो बडी’ वा ‘इन्द्रेणी काय’ भनिन्छ। यो अवस्था अत्यन्त उच्च आध्यात्मिक उपलब्धि हो। यसमा शरीर विस्तारै हराउँदै जान्छ, कहिलेकाहीँ केवल कपाल र नङ मात्र बाँकी रहन्छन्।

इन्द्रेणी काय प्राप्त गर्ने अवस्था साधनाको चरम सिद्धि मानिन्छ, जसले जन्म–मृत्युको चक्र पार गरी शरीरलाई पाँच तत्त्वमा फर्काउने गहिरो आध्यात्मिक प्रक्रिया दर्शाउँछ। यस्तो सिद्धिमा पुगेका योगीहरूलाई मानव चेतनाको सबैभन्दा उच्च सम्भावनाको प्रतिमूर्ति मानिन्छ।

साझा अभ्यास र भिन्नताका कारणहरू

यी विभिन्न विधिहरूमा केही साझा पक्षहरू छन्। सबैमा भिक्षुहरूको उपस्थिति, पाठ र मन्त्रोच्चारण, मृतकको लागि प्रार्थना, र पुण्य आर्जन गर्ने कार्यहरू गरिन्छन्। यी कार्यहरूको उद्देश्य मृतकको चेतनालाई शान्तिपूर्ण संक्रमणका लागि मद्दत गर्नु हो।

भिन्नताका कारणहरूमा मुख्यतया:

• भौगोलिक अवस्था र हावापानी (जस्तै तिब्बतको चिसो र चट्टानी भूभाग)।
• स्थानीय संस्कृति र परम्पराको प्रभाव (जस्तै नेपालमा हिन्दू प्रभाव)।
• बौद्ध धर्मका विभिन्न सम्प्रदाय र दर्शनको व्याख्यामा भिन्नता।
• आर्थिक र सामाजिक कारकहरू।

यी सबै कारकहरूले गर्दा बौद्ध अन्त्येष्टि संस्कारले विविध रूप लिएको छ।

यसरी हेर्दा, बौद्ध धर्मले मृत्युलाई एउटा स्वाभाविक प्रक्रिया र जीवनचक्रको अंश माने पनि यसका अन्त्येष्टि संस्कारहरू भौगोलिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक कारणले गर्दा विभिन्न रूपमा विकसित भएका छन्। तिब्बतको आकाश अन्त्येष्टि होस् वा थाइल्याण्डको दाहसंस्कार, हरेक विधिको पछाडि गहिरो दार्शनिक र व्यावहारिक कारण लुकेको हुन्छ। यी सबै विधिहरूको साझा उद्देश्य भनेको मृतकको चेतनालाई शान्तिपूर्ण रूपमा अर्को लोकमा जान मद्दत गर्नु र जीवितहरूलाई यस क्षणबाट पार पाउन सहयोग गर्नु नै हो। विभिन्न संस्कृतिमा मृत्युको सामना गर्ने यी फरक तरिकाहरूले मानव अनुभवको विविधता र गहिराईलाई देखाउँछन् र हामीलाई जीवन र मृत्युबारे गहिरो सोच्न प्रेरित गर्छन्।