के बौद्ध धर्मले मूर्तिपूजा सिकाउँछ? बुद्ध मूर्तिहरूको रहस्य

बौद्ध धर्मका बारेमा एउटा सामान्य गलत धारणा छ कि यो मूर्तिपूजासँग सम्बन्धित छ। मन्दिर वा गुम्बा जाँदा बुद्धका सुन्दर मूर्तिहरू देख्दा कतिपयलाई यो प्रश्न स्वाभाविक लाग्न सक्छ: के बौद्धहरू मूर्तिपूजक हुन् त? के बुद्ध धर्मले वास्तवमै मूर्तिपूजा सिकाउँछ? यस प्रश्नको जवाफ जति सरल लाग्छ, त्यो भन्दा गहिरो र अर्थपूर्ण छ। आज हामी यही रहस्य खोतल्ने प्रयास गर्नेछौँ र बुद्ध मूर्तिहरूको पछाडिको वास्तविक अर्थ बुझ्नेछौँ।

बौद्ध धर्ममा मूर्तिहरूको भूमिका: के यो पूजा हो?

अधिकांश मानिसहरूले मूर्तिपूजा भन्नाले कुनै अदृश्य शक्तिको मूर्तिको माध्यमबाट आराधना गर्नु र त्यसबाट केही प्राप्तिको कामना गर्नु भन्ने बुझ्छन्। तर, बौद्ध धर्ममा बुद्ध मूर्तिहरूको भूमिका यसभन्दा भिन्न छ। यो परम्परागत अर्थमा गरिने मूर्तिपूजा होइन।

प्रेरणाको स्रोत: बुद्धका मूर्तिहरूलाई ‘ईश्वर’ वा ‘देवता’ को रूपमा पूजा गरिँदैन, जसलाई केही माग्न सकियोस् वा जसले मानिसको भाग्य निर्धारण गरोस्। बरु, यी मूर्तिहरू बुद्धत्व प्राप्त व्यक्तित्व गौतम बुद्धको स्मरण र उहाँका गुणहरूको प्रतीक हुन्। बुद्धका मूर्तिहरूले हामीलाई बुद्धले प्राप्त गरेको ज्ञान, शान्ति, करुणा र अष्टांगिक मार्गको सम्झना दिलाउँछन्।
ध्यानको केन्द्रबिन्दु: धेरै बौद्ध अनुयायीहरूका लागि बुद्ध मूर्तिहरू ध्यानका लागि केन्द्रबिन्दुको रूपमा प्रयोग गरिन्छन्। मूर्तिमा हेरेर, यसको शान्त मुद्रा र भावलाई आत्मसात गरेर मनलाई एकाग्र पार्न र आन्तरिक शान्ति खोज्न मद्दत पुग्छ। यसरी मूर्तिले मनलाई भड्किनबाट रोकेर ध्यानमा गहिरो डुब्न सहयोग गर्छ।
सम्मान र कृतज्ञता: बौद्धहरूले बुद्धका मूर्तिहरूलाई अगाडि शिर झुकाउँदा वा फूल चढाउँदा त्यो कुनै देवतालाई पूजा गरेको नभई बुद्धको असाधारण ज्ञान, शिक्षा र उहाँले मानवजातिलाई देखाएको दुःखबाट मुक्तिको मार्गप्रति गहिरो सम्मान र कृतज्ञता व्यक्त गरेको हुन्छ। यो एक प्रकारको आदर हो, जुन आफ्ना गुरु वा प्रेरणादायी व्यक्तित्वप्रति हामी देखाउँछौं।

यो एउटा फोटो हेरे जस्तै हो। जब हामी आफ्ना आमाबुबा वा प्रियजनको फोटो हेर्छौं, हामी फोटोलाई नै पूजा गर्दैनौं, तर त्यो फोटोले हामीलाई ती व्यक्तिहरूको याद दिलाउँछ, उनीहरूप्रति हाम्रो प्रेम र सम्मान व्यक्त गर्न प्रेरित गर्छ। बुद्ध मूर्ति पनि यस्तै एक प्रतीक हो।

बुद्ध मूर्तिहरूको रहस्य र प्रतीकात्मक अर्थ

बुद्धका मूर्तिहरूमा देखिने हरेक मुद्रा, हाउभाउ र विशेषताको गहिरो प्रतीकात्मक अर्थ हुन्छ। यो केवल एउटा ढुङ्गा वा धातुको प्रतिमा मात्र होइन, बरु बुद्धका शिक्षा र गुणहरूको सङ्गालो हो।

हातका मुद्रा (मुद्राहरू): बुद्धका मूर्तिहरूमा हातका विभिन्न आसनहरू (मुद्राहरू) देखिन्छन्, जसको आफ्नै विशेष अर्थ हुन्छ। उदाहरणका लागि, ‘भूमि स्पर्श मुद्रा’ ले बुद्धको बोधिज्ञान प्राप्तिको क्षणलाई जनाउँछ जब उहाँले पृथ्वीलाई साक्षी राखेर मारमाथि विजय प्राप्त गर्नुभएको थियो। ‘ध्यान मुद्रा’ ले एकाग्रता र ध्यानको अवस्थालाई संकेत गर्छ भने ‘अभय मुद्रा’ ले डरबाट मुक्ति र सुरक्षाको भाव व्यक्त गर्छ।
उष्णिश (टाउकोको माथिको उभार): बुद्धका धेरैजसो मूर्तिहरूमा टाउकोको माथि एउटा उभार देखिन्छ जसलाई ‘उष्णिश’ भनिन्छ। यसले बुद्धको असाधारण ज्ञान र प्रज्ञा (गहिरो समझ) लाई प्रतिनिधित्व गर्छ।
लामो कानका लोती: बुद्धका मूर्तिहरूमा लामो कानका लोती देखिनुले उहाँको शाही पृष्ठभूमि र सांसारिक सुखभोगको त्याग गरेको कुरालाई जनाउँछ। राजपरिवारमा रहँदा गरगहना लगाएको कारण कान तानेर लामो भएको र पछि ती सबैको त्याग गरेको प्रतीक हो यो।
शान्त अनुहारको भाव: बुद्धका मूर्तिहरूमा देखिने शान्त, अविचलित र करुणापूर्ण अनुहारको भावले हामीलाई आन्तरिक शान्ति, ध्यान र मानसिक सन्तुलनको महत्त्व सिकाउँछ।

केही वर्षअघि म एक प्राचीन गुम्बामा गएको थिएँ। त्यहाँ एउटा ठूलो बुद्धको मूर्ति थियो। जब मैले त्यस मूर्तिको शान्त अनुहार र ध्यान मुद्रामा हेरें, मलाई अचम्म लाग्यो कि कसरी एक कलाकृतिले यति गहिरो शान्ति र प्रेरणा दिन सक्छ। मैले मूर्तिलाई पूजा गरिनँ, तर त्यसको उपस्थितिमा मलाई एक किसिमको शान्ति र सन्तुलन महसुस भयो। त्यो क्षणमा मलाई लाग्यो कि यो मूर्ति केवल एक प्रतीक मात्र होइन, बरु यसले बुद्धका शिक्षालाई मूर्त रूप दिन्छ र हामीलाई आफ्नै भित्रको शान्ति खोज्न प्रेरित गर्छ।

व्यक्तिगत अभ्यास र गहिरो बुझाइ

बौद्ध धर्ममा, अन्तिम लक्ष्य बाहिरी शक्तिमा निर्भर हुनु होइन, बरु आन्तरिक विकास र बोध प्राप्त गर्नु हो। बुद्धका मूर्तिहरूले यो यात्रामा एक मार्गदर्शकको भूमिका खेल्छन्।

बौद्धहरूले मूर्तिसामु धूप बाल्ने, मैनबत्ती बाल्ने वा फूल चढाउने जस्ता कार्यहरू गर्दा, त्यसलाई कुनै देवतालाई खुशी पार्न गरिएको भन्दा पनि विनय, श्रद्धा र दानको भावना व्यक्त गर्ने माध्यमको रूपमा लिइन्छ।
बौद्ध धर्मले व्यक्तिलाई आफ्नै कर्म, विचार र भावनाहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न सिकाउँछ। बुद्धले कहिल्यै आफूलाई ‘भगवान’ को रूपमा प्रस्तुत गर्नुभएन; बरु उहाँले मानिसहरूलाई ‘मार्ग’ देखाउनुभयो। त्यसैले, बुद्ध मूर्तिहरू ‘सत्य’ वा ‘ज्ञान’ को ढोकासम्म पुग्ने बाटो देखाउने प्रतीक मात्र हुन्, ढोका आफैं होइनन्।
वास्तविक बौद्ध अभ्यास नैतिक आचरण, ध्यान र प्रज्ञाको विकासमा केन्द्रित हुन्छ। मूर्तिहरूले यस प्रक्रियामा सहयोग गर्ने सहायक सामग्रीको भूमिका खेल्छन्।

अन्ततः, के बौद्ध धर्मले मूर्तिपूजा सिकाउँछ भन्ने प्रश्नको सीधा जवाफ ‘होइन’ हो। बुद्धका मूर्तिहरू कुनै पूजनीय भगवान् होइनन्, बरु उनीहरू प्रेरणा, सम्मान र ध्यानको केन्द्रबिन्दु हुन्। तिनीहरूले हामीलाई बुद्धको ज्ञान, करुणा र शान्तिपूर्ण मार्गको सम्झना दिलाउँछन् र हामीलाई आफ्नै भित्रको बुद्धत्व खोज्न प्रेरित गर्छन्। त्यसैले, अर्को पटक तपाईंले बुद्धको मूर्ति देख्नुहुँदा, त्यसलाई केवल एक कलाकृति वा पूजाको वस्तुको रूपमा नहेर्नुहोस्, बरु त्यसको गहिरो प्रतीकात्मक अर्थ र बुद्धले हामीलाई सिकाउनुभएको आन्तरिक शान्तिको सन्देशलाई बुझ्ने प्रयास गर्नुहोस्।

के बौद्ध धर्मले मूर्तिपूजा सिकाउँछ? बुद्ध मूर्तिहरूको रहस्य