बौध्द तान्त्रिक परम्परामा ‘वर्जित’ भनिने अभ्यासहरूको गूढ रहस्य
बौध्द तन्त्र आफैंमा एक गहिरो र जटिल मार्ग हो, जसले मुक्तिका लागि परम्परागत विधिभन्दा फरक र तीव्र मार्गको प्रस्ताव राख्छ। यसमा गरिने केही अभ्यासहरू बाहिरी रूपमा हेर्दा परम्परागत नैतिकता, सामाजिक मान्यता र सामान्य बौध्द शील भन्दा फरक, वा भनौं भने ‘वर्जित’ लाग्न सक्छन्। तर, तान्त्रिक परम्पराभित्र यस्ता अभ्यासहरूको आफ्नै विशिष्ट अर्थ र उद्देश्य हुन्छ। आखिर किन यस्ता अभ्यासहरू तान्त्रिक परम्परामा स्थान पाउँछन्? यसको पछाडिको गूढ रहस्य के हो? आउनुहोस्, यस विषयमा केही प्रकाश पारौँ।
वर्जित अभ्यासहरू: बाहिरी रूप र भित्री अर्थ
बौध्द तान्त्रिक परम्परामा ‘वर्जित’ भनिने अभ्यासहरूले ती कर्महरूलाई जनाउँछन्, जुन सामान्यतया हाम्रो समाज वा परम्परागत बौध्द नैतिकताको दृष्टिकोणले अस्वीकार्य देखिन्छन्। यस्ता अभ्यासहरूमा शमशान भूमिमा गरिने क्रियाकलाप, केही अशुद्ध मानिने पदार्थहरूको सेवन, वा सामाजिक नियमभन्दा बाहिरका सम्बन्धहरू (जसलाई अक्सर गलत बुझिन्छ) समावेश हुन सक्छन्। परम्परागत रूपमा यी कुराहरूबाट टाढा रहनुपर्ने शिक्षा दिइन्छ, तर तन्त्रले यिनै कुराहरूलाई साधनाको माध्यम बनाउन सिकाउँछ।
तर, यो कुनै अराजकता वा नियम भङ्ग गर्ने उद्देश्यले गरिने होइन। तान्त्रिक मार्गमा यस्ता अभ्यासको मूल उद्देश्य भनेको चित्तको गहिराइमा जरा गाडेका आसक्ति, घृणा र भय जस्ता क्लेशहरूलाई सीधै सामना गरेर रूपान्तरण गर्नु हो। यसले हाम्रो द्वैतभाव —जस्तै: शुद्ध-अशुद्ध, राम्रो-नराम्रो, स्वीकार्य-अस्वीकार्य—लाई भत्काएर परमार्थ सत्य को अनुभवका लागि मार्ग प्रशस्त गर्छ। यी अभ्यासहरू संवृति सत्य को सीमालाई पार गरी परम बोधि प्राप्तिका लागि एउटा कठोर तर कुशल उपाय मानिन्छन्।
उदाहरण र यस पछाडिको गहन दर्शन
यस्ता अभ्यासका केही उदाहरणहरू र तिनको पछाडिको दर्शन यस प्रकार छन्:
- कतिपय साधनाहरू शमशान भूमि (चैत्य वा दाहसंस्कार स्थल) मा गरिन्छन्। यसको उद्देश्य मृत्यु, अनित्यता र भयलाई सीधै सामना गरेर त्यसप्रतिको आसक्ति वा द्वेषलाई हटाउनु हो। यहाँ साधकले आफ्नो मृत्युको नजिक रहेर अनित्यताको गहन बोध प्राप्त गर्छ।
- विषलाई अमृत बनाउने सिद्धान्तमा आधारित केही उन्नत तान्त्रिक अनुष्ठानहरूमा पञ्च ‘म’ कार भनिने पदार्थहरू (जस्तै: मद – रक्सी, मासु, मत्स्य – माछा, मुद्रा – हातको इशारा, मैथुन – यौन योग) को प्रतीकात्मक वा वास्तविक प्रयोग गरिन्छ। यसको अर्थ ती पदार्थहरूप्रति रहेको आसक्ति वा घृणालाई पराजित गरी शुद्धता र अशुद्धताको द्वैतभावलाई समताज्ञानमा बदल्नु हो।
- यौन शक्तिलाई समेत साधनाको अंश बनाउने अभ्यासहरू (विशेषतः अनुत्तरयोग तन्त्रमा) छन्, जसलाई प्रायः गलत बुझिन्छ। यसको वास्तविक उद्देश्य इन्द्रिय सुखको भोग होइन, बरु त्यो सुखबाट उत्पन्न हुने ऊर्जालाई ऊर्ध्वगमन गराएर प्रज्ञा र करुणाको अविभाज्य मिलन गराउनु हो, जसले सबैभन्दा तीव्र बोधि प्राप्तिमा सहयोग गर्छ।
यी सबै अभ्यासको मूलमा एउटै दर्शन छ: क्लेश (नकारात्मक भावना) नै बोधि प्राप्तिको ऊर्जा बन्न सक्छ, यदि त्यसलाई सही प्रज्ञा र उपायले रूपान्तरण गरियो भने। भयलाई निर्भयतामा, आसक्तिलाई महासुख ज्ञानमा, र घृणालाई करुणामा बदल्ने यो एउटा तीव्र र जोखिमपूर्ण मार्ग हो।
यो मार्ग सबैका लागि होइन: खतरा र आवश्यक योग्यता
यी अभ्यासहरू अत्यन्त शक्तिशाली र उत्तिकै खतरनाक पनि हुन सक्छन्। यदि सही बुझाइ र योग्य गुरुको निर्देशन बिना यस्ता अभ्यास गरिएमा साधक आध्यात्मिक मार्गबाट भट्किएर थप बन्धनमा पर्न सक्छ। शून्यता को यथार्थ बोध बिना यस्ता ‘वर्जित’ अभ्यासमा लाग्नु भनेको केवल नैतिक पतन र स्वच्छन्दता मात्र हो, जसले मुक्ति होइन, झनै ठूलो बन्धन सिर्जना गर्छ।
यस्ता अभ्यासमा प्रवृत्त हुनका लागि निम्न योग्यताहरू अत्यावश्यक मानिन्छन्:
- परम्परागत बौध्द धर्मको सुदृढ जग: शील (नैतिकता), समाधि (ध्यान), र प्रज्ञा (बुद्धिमत्ता) मा राम्रो अभ्यास र अनुभव।
- करुणा र बोधिचित्त: सम्पूर्ण प्राणीको कल्याण गर्ने प्रबल र निस्वार्थ भावना।
- शून्यताको गहन सैद्धान्तिक ज्ञान र आंशिक अनुभव: सबै वस्तुहरूको स्वभाविक निःस्वभावताको बोध।
- योग्य र सिद्ध गुरुको प्रत्यक्ष निर्देशन: यो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। बिना गुरु यस्ता अभ्यासको प्रयास गर्नु आगोसँग खेल्नु बराबर हो।
यी अभ्यासहरू कुनै हठी वा विद्रोही बन्ने तरिका होइनन्, बरु चित्तलाई चरम सीमामा पुर्याएर क्लेशहरूलाई गलाउने एउटा कुशल उपाय हुन्, जुन विरलै प्रयोग गरिन्छ र जसको लागि साधक पूर्ण रूपमा तयार हुनुपर्छ।
मैले व्यक्तिगत रूपमा तन्त्रका यी पाटोबारे सुन्दा सुरुमा अचम्म लागेको थियो। सामान्यतया धर्म भनेको राम्रो काम मात्र गर्ने भन्ने बुझाइ हुन्छ, तर तन्त्रले त हामीलाई मन नपर्ने वा डराउने कुराहरूलाई नै साधना बनाउन सिकाउँदो रहेछ! यसले बौध्द मार्ग कति फराकिलो र गहिरो छ भन्ने देखाउँछ, जहाँ हरेक अनुभवलाई जागरणको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ, तर सही ज्ञान र निर्देशन भए मात्र।
निष्कर्ष
अन्त्यमा, बौध्द तान्त्रिक परम्परामा ‘वर्जित’ भनिने अभ्यासहरू सतही रूपमा जतिसुकै विवादास्पद लागे पनि यिनको पछाडि चित्तलाई रूपान्तरण गर्ने गहिरो दर्शन लुकेको छ। यी अभ्यासहरू मुक्तिको मार्गलाई तीव्र बनाउने शक्तिशाली उपाय हुन्, तर यिनको प्रयोग अत्यन्त सावधानीपूर्वक, योग्य गुरुको निर्देशनमा र आवश्यक योग्यता भएका साधकले मात्र गर्नुपर्छ। तन्त्रको यो पाटोले हामीलाई देखाउँछ कि आध्यात्मिक मार्गमा हामीले सोचेभन्दा धेरै गहिराइ र विविधता छ, र कुनै पनि कुरालाई सतही रूपमा मात्र नबुझी त्यसको मूल अर्थ र उद्देश्य बुझ्न प्रयास गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
मेरो खोज र चासोको बिषय पाए। म खुशी छु।