महायान बौद्ध धर्मका गहन विचारहरू: के हुन् ती?
बौद्ध धर्म एउटा विशाल सागरजस्तै छ, जसका अनेकौँ शाखा र शिक्षाहरू छन्। तीमध्ये महायान बौद्ध धर्म एक प्रमुख धारा हो, जसले विशेष गरी सबै प्राणीहरूको मुक्तिको लागि जोड दिन्छ। थेरवाद जस्ता अन्य परम्पराहरूमा जहाँ व्यक्तिगत निर्वाणमा बढी ध्यान दिइन्छ, महायानले भने ‘बोधिसत्व’ मार्गलाई उच्च स्थान दिएको छ – त्यो मार्ग जहाँ व्यक्तिले आफ्नो ज्ञान प्राप्त गरेपछि पनि अरूलाई मदत गर्नको लागि बुद्धत्व प्राप्तिको प्रयास गर्छ।
महायानका शिक्षाहरू अत्यन्तै गहिरा र दार्शनिक छन्। यी अवधारणाहरूले केवल धार्मिक अभ्यास मात्र नभई हाम्रो अस्तित्व, वास्तविकता र संसारलाई हेर्ने दृष्टिकोणमै परिवर्तन ल्याइदिन्छन्। आज हामी महायान बौद्ध धर्मका केही मुख्य दार्शनिक अवधारणाहरूको बारेमा चर्चा गर्नेछौं, जसले यस परम्परालाई विशिष्ट र महत्त्वपूर्ण बनाएको छ।
शून्यता: अस्तित्वको गहन सत्य
महायान बौद्ध धर्मको सबैभन्दा केन्द्रीय र सायदै सबैभन्दा जटिल अवधारणा हो शून्यता (Shunyata)। धेरै मानिसहरूले यसलाई ‘केही पनि छैन’ भन्ने अर्थमा बुझ्ने गल्ती गर्छन्, तर शून्यताको वास्तविक अर्थ त्यो होइन। शून्यता भनेको कुनै पनि वस्तु वा प्राणीको स्वतन्त्र, अपरिवर्तनीय अस्तित्व** नहुनु हो।
बुझ्न सजिलोको लागि, सोच्नुहोस् त: एउटा कुर्सी। कुर्सी के हो? यो काठ, नङ, स्क्रू, बनावट, र यो जसरी प्रयोग हुन्छ भन्ने विचारमा निर्भर गर्छ। यदि यी सबै कुरा हटाइयो भने, के ‘कुर्सी’ भन्ने चीज बाँकी रहन्छ? रहँदैन। यसको अर्थ कुर्सीको आफ्नै निहित, स्वतन्त्र सार छैन। यो अरू अनेक कुराको संयोजन र निर्भरताबाट बनेको हो।
शून्यताले यही कुरालाई हाम्रो जीवन र सबै घटनाहरूमा लागू गर्छ। हाम्रो ‘म’ भन्ने भावना पनि शरीर, मन, भावना, स्मृति, अनुभव आदिको संयोजन हो। यसको कुनै स्वतन्त्र, अपरिवर्तनीय आत्म-सार छैन।
- शून्यताको मुख्य बुँदा:
- कुनै पनि चीजको निहित वा स्वतन्त्र अस्तित्व छैन।
- सबै कुरा अरूमा निर्भर भएर उत्पन्न हुन्छन् (प्रतित्यसमुत्पाद)।
- यसले हामीलाई चीजहरूलाई निश्चित र अपरिवर्तनीय ठानेर गरिने पकड र आसक्तिबाट मुक्त हुन सिकाउँछ।
- दुःखको जडमध्ये एक भनेको आफ्नो अस्तित्वलाई ठोस र स्थायी ठान्नु हो, जुन शून्यताको बोधले हटाउँछ।
शून्यताको ज्ञानले हामीलाई संसारलाई यसको वास्तविक, अन्योन्याश्रित स्वरूपमा देख्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा हामी कम आसक्त र बढी करुणाशील बन्न सक्छौं।
बोधिसत्व मार्ग र सार्वभौम करुणा
महायानको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो हो बोधिसत्व मार्ग। बोधिसत्व त्यो व्यक्ति हो जसले सबै संवेदनशील प्राणीहरूलाई दुःखबाट मुक्त गराउने महान करुणा (Mahākaruṇā) र त्यसको लागि बुद्धत्व प्राप्त गर्ने बोधिसत्व प्रतिज्ञा (Bodhisattva Vow) लिएको हुन्छ। थेरवादमा जस्तै आफ्नो लागि मात्र निर्वाण खोज्नुको सट्टा, बोधिसत्वले तबसम्म निर्वाणमा प्रवेश गर्दैन जबसम्म एउटा पनि प्राणी दुःखमा हुन्छ। यो एकदमै विशाल र निस्वार्थ आदर्श हो।
बोधिसत्व मार्गमा करुणा र प्रज्ञा (Prajñā – शून्यताको ज्ञान) दुईवटा पखेटा जस्तै हुन्। केवल करुणाले मात्र पुग्दैन, किनकि सही ज्ञान बिना गरिने प्रयास प्रभावकारी नहुन सक्छ। त्यसैगरी, केवल ज्ञानले मात्र पनि हुँदैन, किनकि त्यसलाई अरूको हितको लागि प्रयोग गरिएन भने त्यो पूर्ण हुँदैन। बोधिसत्वले यी दुवैलाई सँगसँगै विकास गर्छ।
यस मार्गको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष उपाय (Upaya – कुशल माध्यम) हो। यसको अर्थ हो, अरूलाई धर्म बुझाउन वा दुःखबाट मुक्त गराउनको लागि बुद्धले विभिन्न व्यक्ति, परिस्थिति र समय अनुसार फरक-फरक विधिहरू अपनाउनुभयो। बोधिसत्वले पनि अरूको बुझाइको स्तर र आवश्यकता अनुसार धर्म सिकाउन वा मदत गर्नको लागि अनेकौं उपायहरू प्रयोग गर्छ।
मैले हालै एक व्यक्तिलाई देखेँ जसले आफ्नो व्यक्तिगत सुख-सुविधा त्यागेर दुर्गम क्षेत्रका बालबालिकाको शिक्षाको लागि काम गरिरहेका थिए। उनी बौद्ध थिए वा होइनन् त्यो महत्त्वपूर्ण थिएन, तर उनको त्यो निस्वार्थ सेवाभाव र करुणाले मलाई बोधिसत्वको आदर्शको सम्झना दिलायो। यो देखाउँछ कि यी अवधारणाहरू केवल पुस्तकमा मात्र सीमित छैनन्, बरु जीवनमा उतार्न सकिने प्रेरणा हुन्।
बुद्ध-स्वभाव: हरेक भित्रको सम्भावना
महायानको अर्को सुन्दर अवधारणा हो बुद्ध-स्वभाव (Buddha-nature वा Tathāgatagarbha)। यसले सिकाउँछ कि हर मानिसमा बुद्ध बन्ने क्षमता छ। हाम्रो वास्तविक प्रकृति शुद्ध, उज्ज्वल र प्रबुद्ध छ, जसरी सुनको खानीमा सुन हुन्छ तर त्यसलाई माटो र पत्थरबाट अलग गरेर शुद्धीकरण गर्नुपर्छ।
हाम्रा क्रोध, लोभ, ईर्ष्या जस्ता क्लेशहरूले यो बुद्ध-स्वभावलाई छोपेका हुन्छन्, तर यसलाई हटाउन सकिन्छ। अभ्यास र ध्यान मार्फत यी क्लेशहरूलाई शुद्ध गर्दै जाँदा हाम्रो भित्र लुकेको बुद्ध-स्वभाव प्रकट हुन्छ।
- बुद्ध-स्वभावका विशेषता:
- यो जन्मजात हुन्छ, कसैले बाहिरबाट दिने होइन।
- यो शुद्ध र अपरिवर्तनीय हुन्छ, केवल क्लेशले ढाकेको हुन्छ।
- यसले हामीलाई आफ्नो क्षमतामा विश्वास गर्न प्रेरित गर्छ।
- यो अवधारणाले सबै प्राणी समान छन् भन्ने भावनालाई बलियो बनाउँछ किनकि सबैमा बुद्धत्वको समान सम्भावना छ।
यो अवधारणाले हामीलाई आशावादी बनाउँछ। जतिसुकै गल्ती गरे पनि, जतिसुकै दुःखमा भए पनि, हाम्रो भित्र बुद्धत्वको बीज सधैँ छ भन्ने ज्ञानले हामीलाई अगाडि बढ्न र आफूलाई शुद्धीकरण गर्ने प्रयास गर्न प्रेरित गर्छ।
निष्कर्ष
महायान बौद्ध धर्मका यी मुख्य दार्शनिक अवधारणाहरू – शून्यता, बोधिसत्व मार्ग र बुद्ध-स्वभाव – एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन्। शून्यताले वास्तविकताको सही ज्ञान दिन्छ, जसले हाम्रो पकड र भ्रम हटाउँछ। बोधिसत्व मार्गले त्यो ज्ञानलाई सबै प्राणीको हित को लागि प्रयोग गर्ने करुणा जगाउँछ। र बुद्ध-स्वभावले हामी सबैमा यो मार्गमा हिँड्ने र बुद्धत्व प्राप्त गर्ने आन्तरिक सम्भावना छ भन्ने कुरामा विश्वास दिलाउँछ।
यी अवधारणाहरू केवल सैद्धान्तिक चर्चाका विषय मात्र होइनन्। यिनीहरूले हामीलाई कसरी जिउने भन्ने मार्ग देखाउँछन् – कम स्वार्थी भएर, अरूप्रति दयालु भएर, र आफ्नो भित्रको उच्चतम सम्भावनालाई चिनेर। आशा छ, यी विचारहरूले तपाईंलाई महायान बौद्ध धर्मको गहिराइ बुझ्न र आफ्नो जीवनमा करुणा र प्रज्ञा को ज्योति फैलाउन प्रेरित गर्नेछन्।
