बौद्ध वस्त्र र रंगहरूको प्रतीकवाद।

नमस्ते साथीहरू!

आज हामी बौद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण पाटो बारे कुरा गर्दैछौं – त्यो हो बौद्ध वस्त्र र रंगहरूको प्रतीकवाद। जब हामी कुनै बौद्ध गुम्बामा जान्छौं वा भिक्षु-भिक्षुणीहरू देख्छौं, उनीहरूको सादा वस्त्र र विशेष रंगहरूले हाम्रो ध्यान खिच्छन्। के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ कि यी वस्त्र र रंगहरू किन यस्ता छन्? के यिनीहरूको पछाडि कुनै गहिरो अर्थ लुकेको छ? पक्कै पनि छ! बौद्ध धर्म दर्शन, कला र प्रतीकवादले भरिपूर्ण छ। यी देखिने कुराहरूले भित्रका गहिरा विचार र सिद्धान्तहरूलाई प्रतिविम्बित गर्छन्। आउनुहोस्, आज हामी यसै रहस्यमय प्रतीकवादको यात्रामा निस्कौं जसले बौद्ध शिक्षालाई अझ नजिकबाट बुझ्न मद्दत गर्छ।

बौद्ध भिक्षु र भिक्षुणीहरूको वस्त्र: सादगी र समर्पणको प्रतीक

बौद्ध संघका सदस्यहरू, चाहे तिनीहरू भिक्षु हुन् वा भिक्षुणी, एक विशेष प्रकारको वस्त्र धारण गर्छन् जसलाई सामान्यतया ‘चिवर’ वा ‘काषाय’ भनिन्छ। यो वस्त्र केवल शरीर ढाक्ने लुगा मात्र होइन, यो उनीहरूको जीवनशैली, प्रतिज्ञा र बुद्धप्रति समर्पणको प्रतीक हो।

• वस्त्रको स्वरूप: परम्परागत रूपमा, बौद्ध वस्त्र तीन टुक्रा कपडा मिलेर बनेको हुन्छ: भित्री वस्त्र (अन्तर्वास), माथिल्लो वस्त्र (उत्तरासङ्ग), र एउटा बाहिरी वा ठूलो वस्त्र (सङ्घाटी)। यी वस्त्रहरू प्रायः सिलाएर वा टालेर बनाइएका हुन्छन्। यसको उद्देश्य नै वस्त्रप्रति आसक्ति नराख्नु र सादा जीवनशैली अपनाउनु हो।
• रंगको महत्व: बौद्ध वस्त्रको सबैभन्दा प्रख्यात रंग गेरुवा (Saffron/Orange) वा गाढा रातो/खैरो (Maroon) हो। यो रंग सुरुमा बुद्धको समयमा उपलब्ध सस्तो र सजिलै पाइने प्राकृतिक रङ (जस्तै बेसार वा माटो) बाट कपडा रंगाएर प्रयोग गरिन्थ्यो। यसको प्रतीकात्मक अर्थ धेरै छन्:
  • संसारिक मोह त्याग: यो रंग राजसी वा आकर्षक नभएकाले संसारिक जीवन र यसका सुखसुविधाबाट आफूलाई अलग गरेको बुझिन्छ।
  • विनम्रता र सादगी: यो रंगले भिक्षु-भिक्षुणीहरूको विनम्र र सादा जीवनशैलीलाई प्रतिविम्बित गर्छ।
  • पवित्रता: यस रंगलाई पवित्रताको प्रतीक पनि मानिन्छ।
  • बुद्धको परम्परा: बुद्ध र उहाँका प्रारम्भिक शिष्यहरूले पनि यस्तै रंगको वस्त्र धारण गरेको मानिन्छ, जसले यो वस्त्रलाई बुद्धको पवित्र वंशको निरन्तरता (Apostolic Succession) को प्रतीक बनाउँछ।
• सिलाउने तरिका: कतिपय परम्परामा वस्त्रहरूलाई स-साना टुक्राहरूमा काटेर फेरि सिलाइन्छ, जसले खेतका गह्राहरू (rice fields) जस्तो स्वरूप लिन्छ। यसको अर्थ कर्मको फल र मेहनतको प्रतीक मानिन्छ।

जब म काठमाडौंको बौद्ध स्तूपा वरिपरि घुम्दै गर्दा गेरु वस्त्रमा ध्यानमग्न भिक्षुहरू देख्छु, मलाई सधैं उनीहरूको शान्ति र गम्भीरताले छोएको महसुस हुन्छ। त्यो वस्त्र केवल लुगा नभएर उनीहरूको अध्यात्मिक यात्रा र त्यागको दृश्यात्मक प्रतिनिधित्व जस्तो लाग्छ।

बौद्ध धर्ममा रंगहरूको गहिरो प्रतीकवाद

बौद्ध धर्ममा वस्त्रको रंग मात्र होइन, विभिन्न कर्मकाण्ड, मण्डला, थाङ्का चित्रकला र झण्डाहरूमा प्रयोग हुने रंगहरूको पनि आफ्नै विशेष अर्थ हुन्छ। यी रंगहरूले विभिन्न बुद्धत्वका पक्ष, ज्ञान, भावना वा तत्वहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्। बौद्ध कला र साधना बुझ्न रंगहरूको प्रतीकात्मक अर्थ बुझ्नु आवश्यक छ।

बौद्ध धर्ममा प्रमुख पाँच रंग (Pancha-varna) लाई विशेष महत्व दिइन्छ, जुन पञ्चबुद्ध वा पञ्चज्ञासँग सम्बन्धित छन्:

• नीलो (Blue): यो रंग स्थिरता, गहिराई (आकाश वा महासागर जस्तै), र ज्ञान (Wisdom) को प्रतीक हो। यसले अचल र अपरिवर्तनीय बुद्धत्वलाई जनाउँछ र प्रायः अक्षोभ्य बुद्ध (Akshobhya Buddha) सँग सम्बन्धित छ।
• सेतो (White): पवित्रता, शुद्धता, मुक्ति र शान्तिको प्रतीक। यो रंगले सबै अशुद्धताबाट मुक्त भएको अवस्थालाई जनाउँछ र कहिलेकाहीँ वैरोचन बुद्ध (Vairocana Buddha) सँग सम्बन्धित गरिन्छ। स्तूपा र केही पूजा सामग्रीमा सेतो रंगको प्रमुखता देखिन्छ।
• रातो (Red): जीवन शक्ति, करुणा (Compassion), प्रेम र कुशल क्रियाको प्रतीक। यसले बुद्धको उपदेश र सक्रिय परोपकारी कार्यलाई पनि जनाउन सक्छ। यो रंग अमिताभ बुद्ध (Amitabha Buddha) सँग सम्बन्धित छ।
• हरियो (Green): कर्म (Action), प्रकृति, सन्तुलन र सामञ्जस्यको प्रतीक। यसले बुद्धको कार्य र सबै प्राणीको हितका लागि गरिने क्रियाकलापलाई जनाउँछ। यो रंग अमोघसिद्धि बुद्ध (Amoghasiddhi Buddha) सँग सम्बन्धित छ।
• पहेंलो वा गेरु (Yellow/Saffron): यो रंग पृथ्वी तत्व, नम्रता, संसारिक आसक्ति त्याग र बुद्ध धर्मको जगको प्रतीक हो। यो रत्नसम्भव बुद्ध (Ratnasambhava Buddha) सँग सम्बन्धित छ र भिक्षुहरूको वस्त्रको मुख्य रंग पनि यही हो। यसले धन र समृद्धिलाई पनि जनाउन सक्छ, तर यो धन भौतिक नभई आध्यात्मिक हो।

यी पाँच रंग बाहेक, कालो रंगलाई अज्ञानता वा क्रोधको प्रतीक मानिन सकिन्छ, तर यसको प्रयोग प्रायः नकरात्मक शक्तिलाई नियन्त्रण गर्न वा हटाउनका लागि गरिन्छ। प्रार्थना झण्डाहरू (लुङ्ता) मा यी पाँच रंगको क्रमिक प्रयोगले पाँच तत्व वा बुद्धत्वका पक्षलाई प्रतिनिधित्व गरेको मानिन्छ।

निष्कर्ष

बौद्ध धर्ममा वस्त्र र रंगहरू केवल बाहिरी आवरण वा सजावट मात्र होइनन्। तिनीहरू गहिरो दार्शनिक अर्थ र आध्यात्मिक प्रतीकवादले भरिएका छन्। भिक्षु-भिक्षुणीहरूको गेरु वस्त्रले सादगी, त्याग र बुद्धको परम्परालाई सम्झाउँछ भने विभिन्न रंगहरूले बुद्धत्वका अनेकौं पाटो, ज्ञान र करुणा जस्ता गुणहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्। जब तपाईं अर्को पटक कुनै बौद्ध स्थलमा यी रंग वा वस्त्रहरू देख्नुहुन्छ, याद गर्नुहोस् कि यिनीहरूले हजारौं वर्ष पुरानो ज्ञान र अभ्यासको कथा बोकेका छन्। यिनीहरूको अर्थ बुझ्ने प्रयास गर्दा हामीले बौद्ध धर्मको शिक्षालाई अझ गहिरो रूपमा आत्मसात गर्न सक्छौं। यी प्रतीकहरूले हामीलाई पनि आफ्नो जीवनमा सरलता, पवित्रता र करुणा अपनाउन प्रेरणा दिन्छन्।