वज्रयान बौद्ध धर्म एउटा परिष्कृत र शक्तिशाली मार्ग हो, जसले हामीलाई सामान्य अस्तित्वको सीमाभन्दा पर लैजाने सामर्थ्य राख्छ। यसमा गरिने हरेक अभ्यास, हरेक ध्यान र हरेक अनुष्ठानको आफ्नै गहिरो अर्थ हुन्छ। तर, यी सबैको मूलमा दुईवटा आधारभूत स्तम्भहरू छन्, जसले वज्रयानलाई केवल विधि-विधानको संग्रहभन्दा माथि उठाएर साँचो रूपान्तरणको माध्यम बनाउँछन्: ती हुन् करुणा (Compassion) र प्रज्ञा (Wisdom)। यी दुई पक्षहरू बिना, वज्रयानको कुनै पनि अभ्यास अपूरो र निष्प्राण रहन्छ। आउनुहोस्, यी दुई अमूल्य रत्नहरूले कसरी हाम्रो उच्च वज्रयान अभ्यासलाई दिशानिर्देश गर्छन् र कसरी यिनीहरूको अटुट मिलनले हामीलाई बुद्धत्वको मार्गमा अगाडि बढाउँछ, नियालेर हेरौं।

करुणा: महायानको मुटु र वज्रयानको आधार

बुद्ध धर्ममा, विशेषगरी महायान र वज्रयानमा, करुणालाई केवल दया वा सहानुभूतिभन्दा धेरै गहिरो अर्थमा बुझिन्छ। यो समस्त प्राणीहरूको दुःखलाई आफूले अनुभव गर्नु र उनीहरूलाई त्यसबाट मुक्त गराउनका लागि एक अटल संकल्प लिनु हो। वज्रयान अभ्यासमा करुणा एउटा साधारण गुण मात्र नभई सम्पूर्ण अभ्यासको प्रेरणा स्रोत र इन्धन हो। यसले हाम्रो अभ्यासलाई स्वार्थको साँघुरो घेराबाट निकालेर परोपकारको विशाल आकाशमा उडाउँछ।

बोधिचित्तको जग

वज्रयानमा प्रवेश गर्नुअघि, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चरण भनेको बोधिचित्त उत्पन्न गर्नु हो। यो बोधिचित्त नै करुणाद्वारा पोषित हुन्छ, जसले हामीलाई आफ्नो मुक्तिका लागि मात्र नभई सम्पूर्ण प्राणीको कल्याणका लागि बुद्धत्व प्राप्त गर्ने महान् मार्गमा लाग्न प्रेरित गर्छ।

स्वार्थरहित अभ्यास

करुणाले हामीलाई आफ्नो अभ्यासका फलहरू व्यक्तिगत लाभका लागि मात्र संचय गर्ने मानसिकताबाट जोगाउँछ। यसले हामीलाई सबै प्राणीको दुःखबाट मुक्तिको महान् लक्ष्यका साथ ध्यान, मन्त्रोच्चारण र अन्य अनुष्ठानहरू गर्न सिकाउँछ।

बन्धनबाट मुक्ति

जब हाम्रो हृदय करुणाले भरिन्छ, तब हामी क्रोध, घृणा र ईर्ष्या जस्ता नकारात्मक भावनाहरूको कठोर पकडबाट मुक्त हुन थाल्छौं। यसले चित्तलाई शुद्ध पार्छ र प्रज्ञाको विकासका लागि मलिलो भूमि तयार गर्छ।

एकपटक, मैले मेरो गुरुलाई देखेको थिएँ। सामान्य भेटघाटमा पनि उहाँको अनुहारमा एउटा यस्तो शान्त र दयालु भाव हुन्थ्यो, जसले कुनै पनि दुःखमा परेको व्यक्तिलाई तुरून्तै सान्त्वना दिन सक्थ्यो। यो साधारण दया थिएन, बरु एउटा गहिरो करुणाको प्रतिबिम्ब थियो जसले उहाँलाई हरेक प्राणीसँग जोडेको थियो, चाहे ती प्राणीले उहाँलाई प्रत्यक्ष रूपमा नचिनेका नै किन नहुन्। यही करुणाले नै उहाँको सम्पूर्ण अभ्यासलाई जीवन्त र अर्थपूर्ण बनाएको थियो।

प्रज्ञा: शून्यताको प्रत्यक्ष अनुभूति

करुणा जत्तिकै महत्त्वपूर्ण अर्को पक्ष हो प्रज्ञा (Wisdom)। प्रज्ञा भनेको केवल बौद्धिक ज्ञान वा जानकारीको संग्रह होइन, बरु सबै घटना र अस्तित्वको अन्तर्निहित स्वभावलाई प्रत्यक्ष रूपमा अनुभव गर्नु हो। वज्रयानमा, यो विशेषगरी शून्यता (Emptiness) को गहिरो बोधमा केन्द्रित हुन्छ। शून्यताको अर्थ कुनै कुराको अस्तित्व छैन भन्ने होइन, बरु सबै चीजहरू स्वतन्त्र रूपमा अस्तित्वमा नभई एक-अर्कासँग अन्तर-आश्रित छन् र तिनीहरूको कुनै स्थायी, अपरिवर्तनीय ‘सार’ छैन भन्ने हो।

भ्रमको अन्त्य

प्रज्ञाले हामीलाई आफ्नो अस्तित्व र बाह्य संसारबारे बनेका गलत धारणाहरूलाई भत्काउन मद्दत गर्छ। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि सबै घटनाहरू क्षणभंगुर, परिवर्तनशील र अन्तर्निहित अस्तित्वबाट रहित छन्।

द्वैतताको अतिक्रमण

प्रज्ञाको अभ्यासले ‘म’ र ‘मेरो’ भन्ने भ्रमबाट मुक्ति दिलाउँछ। यसले सुख-दुःख, अस्तित्व-अस्तित्वहीनता, राम्रो-नराम्रो जस्ता द्वैतवादी सोचको सीमाभन्दा परको सत्यलाई बुझ्न मद्दत गर्छ।

वज्रयान अनुष्ठानको गहिराई

वज्रयानमा गरिने जटिल मण्डला वा देवता योग अभ्यासहरू प्रज्ञा बिना खोक्रो र व्यर्थ हुन्छन्। देवतालाई केवल बाह्य स्वरूपमा नभई, शून्यताको अभिव्यक्ति र आफ्नै प्रबुद्ध चेतनाको प्रतिबिम्बका रूपमा बुझ्नु प्रज्ञाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो।

उदाहरणका लागि, जब हामी कुनै देवताको ध्यान गर्छौं, प्रज्ञाले हामीलाई त्यो देवता बाहिर कतै अवस्थित नभई हाम्रो आफ्नै बुद्ध-प्रकृतिको शुद्ध अभिव्यक्ति हो भनी बुझ्न मद्दत गर्छ। यसले हामीलाई त्यस देवतासँग एकाकार भएर हाम्रो अन्तर्निहित बुद्धत्वलाई जगाउने शक्ति प्रदान गर्छ।

करुणा र प्रज्ञाको अटुट मिलन (युगनद्ध)

वज्रयानको सबैभन्दा शक्तिशाली र अद्वितीय पक्ष भनेको करुणा र प्रज्ञाको युगनद्ध (Yuganaddha) अर्थात् अटुट मिलन हो। यिनीहरू दुई भिन्न पक्ष नभई एकै सत्यका दुई पाटा हुन्, जसरी चरालाई उड्नका लागि दुईवटा पखेटा चाहिन्छ। एउटा पखेटा बिना चरा उड्न सक्दैन, त्यसैगरी करुणा बिनाको प्रज्ञा केवल कठोर र शुष्क बौद्धिकता बन्न सक्छ भने प्रज्ञा बिनाको करुणा अन्धो र दिशाहीन हुन सक्छ।

एकअर्काका पूरक

करुणाले प्रज्ञालाई स्वार्थबाट बचाउँछ र यसलाई सबै प्राणीको कल्याणमा समर्पित गर्छ। उता, प्रज्ञाले करुणालाई अज्ञानता वा भावनात्मक अतिरेकबाट बचाउँछ, जसले गर्दा हाम्रो परोपकारी कार्यहरू अझ प्रभावकारी र अर्थपूर्ण बन्छन्।

देवता योगमा सामञ्जस्य

वज्रयानमा देवता योगको अभ्यास गर्दा, हामी देवतालाई करुणाको सर्वोच्च अभिव्यक्ति र साथै शून्यताको प्रतीकका रूपमा देख्छौं। यहाँ, देवताको उज्ज्वल, शुद्ध स्वरूप करुणाको प्रतीक हो, जसले सबै प्राणीको दुःख हरण गर्ने संकल्प गर्छ; जबकि, त्यस स्वरूपको अन्तर्निहित शून्यताको बोध प्रज्ञा हो, जसले हामीलाई भ्रमबाट मुक्त गर्छ।

मन्त्रोच्चारणमा मिलन

हरेक मन्त्रोच्चारणमा पनि करुणा र प्रज्ञा दुवै उपस्थित हुन्छन्। मन्त्रको ध्वनिमा सबै प्राणीको हितका लागि गरिने प्रार्थना करुणा हो, र मन्त्रका अक्षर तथा ध्वनिको अन्तर्निहित स्वभावशून्यताको बुझाइ प्रज्ञा हो। यी दुवैको संयोजनले मन्त्रको वास्तविक शक्तिलाई उजागर गर्छ।