बौद्ध धर्मको विविधता: कमजोरी होइन, शक्ति
एक यात्राको सुरुवात
बौद्ध धर्म, जसले हामीलाई शानति र करुणाको मार्ग देखाउँछ, आज विश्वको हरेक कुनामा फैलिएको छ। सिद्धार्थ गौतमले बोधगयाको पीपलको रुखमुनि प्राप्त गरेको ज्ञानको प्रकाश आज विभिन्न संस्कृति र समाजमा फरक-फरक रूपमा चम्किरहेको छ। तर यो फैलावटसँगै यसमा सम्प्रदायगत विविधता पनि गहिरो रूपमा देखिन्छ। के यो विविधता धर्मको कमजोरी हो, वा यसको शक्ति? के यो विविधताको जड स्वयं बुद्धको शिक्षण शैलीमा थियो? यस लेखमा हामी बौद्ध धर्मको यो रोचक पक्षलाई केलाउने प्रयास गर्नेछौँ। मैले आफैँले नेपाल, थाइल्यान्ड र जापानका विभिन्न बौद्ध मठहरूको भ्रमण गर्दा अनुभव गरेका कुराहरू र बुझेका सिद्धान्तहरू यहाँ समावेश गरेको छु, जसले यो विविधताको सौन्दर्यलाई उजागर गर्दछ।
मुख्य यान (यान) र तिनीहरूका विशेषताहरू
बौद्ध धर्मलाई सामान्यतया तीन मुख्य “यान” वा “गाडी” मा विभाजन गरिन्छ, जसले व्यक्तिलाई दुःखबाट मुक्तिको यात्रामा लैजान्छन्।
१. थेरावाद (अग्रजहरूको मार्ग):
यो सम्प्रदाय बुद्धको मूल शिक्षा र पाली त्रिपिटकमा आधारित छ। यसलाई बौद्ध धर्मको सबैभन्दा पुरानो र परम्परागत शाखा मानिन्छ।
- मुख्य लक्ष्य: व्यक्तिगत मुक्तिका लागि ‘अरहत्’ पद प्राप्त गर्नु।
- अभ्यास: विपश्यना ध्यान र आत्म-अनुशासनलाई सबैभन्दा बढी महत्त्व दिइन्छ।
- प्रचलन: श्रीलंका, थाइल्यान्ड, कम्बोडिया, लाओस र म्यानमार।
२. महायान (महान् गाडी):
महायानले बुद्धको शिक्षालाई फराकिलो दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्दछ र सबै प्राणीहरूको मुक्तिको लागि जोड दिन्छ।
- मुख्य लक्ष्य: ‘बोधिसत्व’ बन्नु र सबै प्राणीहरूको मुक्तिका लागि काम गर्नु।
- अभ्यास: करुणा (करुणा) र प्रज्ञा (ज्ञान) को अभ्यास सँगसँगै गरिन्छ। शून्यताको दर्शन यसको एक प्रमुख सिद्धान्त हो।
- प्रचलन: चीन, जापान, कोरिया, भियतनाम र तिब्बत।
३. वज्रयान (हीराको गाडी):
वज्रयान महायानकै एक शाखा हो, तर यसको अभ्यास र विधिहरू निकै विशिष्ट र गहन छन्।
- मुख्य लक्ष्य: छिटोभन्दा छिटो बुद्धत्व प्राप्त गर्नु।
- अभ्यास: मन्त्र, मण्डल, मुद्रा, र तन्त्रको गहिरो प्रयोग गरिन्छ।
- प्रचलन: नेपाल, तिब्बत, भुटान, मंगोलिया र जापानका केही क्षेत्र।
विविधताको कारण र महत्त्व: एउटै जरा, धेरै हाँगा
बौद्ध धर्मको यो विविधता कुनै आकस्मिक घटना होइन। यसका पछाडि गहिरो कारणहरू छन्:
- भौगोलिक र सांस्कृतिक अनुकूलन: जब बौद्ध धर्म भारतबाट बाहिर फैलियो, यसले स्थानीय संस्कृति, परम्परा र विश्वासहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्यो।
- विभिन्न व्याख्याहरू: बुद्धका उपदेशहरू अत्यन्त गहिरो छन्। समयसँगै विभिन्न विद्वानहरूले आ-आफ्नो दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरे, जसले नयाँ सम्प्रदायहरूको जग बसाल्यो।
- मानिसको विभिन्न प्रकृति: सबै मानिसको स्वभाव र रुचि एउटै हुँदैन। बौद्ध धर्मको विविधताले विभिन्न प्रकृतिका मानिसहरूलाई आफ्नो लागि उपयुक्त मार्ग छनोट गर्ने अवसर दिन्छ।
तीन धर्मचक्र प्रवर्तन: विविधताको आध्यात्मिक व्याख्या
महायान र वज्रयान परम्परामा यो गहिरो मान्यता छ कि बौद्ध धर्मको विविधता बुद्धको योजनाबद्ध शिक्षण पद्धतिको परिणाम हो। यस अनुसार, बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा तीन प्रमुख चरणमा, फरक-फरक स्थानमा र फरक-फरक क्षमता भएका श्रोताहरूलाई लक्षित गरी धर्मको चक्र घुमाउनुभयो।
१. प्रथम धर्मचक्र प्रवर्तन (थेरावादको आधार)
- स्थान: सारनाथको मृगदाव (हरिण पार्क), वाराणसी, भारत।
- श्रोता: पाँच प्रारम्भिक शिष्यहरू (कौण्डिन्य, वप्प, भद्दिय, महानाम, अस्सजि)।
- विषय: चार आर्य सत्य (दुःख, दुःखको कारण, दुःख निरोध, र दुःख निरोधको मार्ग) र आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग।
- लक्ष्य: व्यक्तिगत दुःखबाट मुक्ति (निर्वाण) र ‘अरहत्’ बन्ने मार्ग देखाउनु। यो शिक्षा थेरावाद बौद्ध धर्मको मूल आधार हो।
२. द्वितीय धर्मचक्र प्रवर्तन (महायानको आधार)
- स्थान: गृद्धकूट पर्वत (Vulture Peak), राजगीर, भारत।
- श्रोता: बोधिसत्वहरू र उच्च क्षमता भएका शिष्यहरू।
- विषय: प्रज्ञापारमिता (ज्ञानको पूर्णता) र शून्यता (Emptiness) को गहिरो दर्शन। यसमा सबै धर्म (वस्तु) हरूको नि:स्वभावताको व्याख्या गरियो।
- लक्ष्य: व्यक्तिगत मुक्तिको भावनाबाट माथि उठेर सबै प्राणीहरूको मुक्तिका लागि काम गर्ने ‘बोधिसत्व’ को मार्ग देखाउनु। यही शिक्षा महायान दर्शनको मुटु हो।
३. तृतीय धर्मचक्र प्रवर्तन (वज्रयानको आधार)
- स्थान: वैशाली, श्रावस्ती, र अन्य विभिन्न स्थानहरू (केही परम्परा अनुसार दिव्य लोकहरूमा पनि)।
- श्रोता: सबैभन्दा उच्च क्षमता भएका शिष्यहरू।
- विषय: तथागतगर्भ अर्थात् ‘बुद्ध-स्वभाव’ (Buddha-Nature) को शिक्षा। यस अनुसार, सबै प्राणीहरूभित्र जन्मजात रूपमा बुद्ध बन्न सक्ने शुद्ध क्षमता हुन्छ।
- लक्ष्य: यही बुद्ध-स्वभावलाई चिनेर तीव्र र गहन विधिहरू (तन्त्र) मार्फत छिटोभन्दा छिटो बुद्धत्व प्राप्त गर्ने मार्ग देखाउनु। यही शिक्षा वज्रयानको आधार बन्यो।
बुद्धको शिक्षण शैली: विविधताको मूल आधार
बौद्ध धर्मको विविधताको सबैभन्दा गहिरो कारण सायद स्वयं बुद्धको शिक्षण पद्धतिमा नै लुकेको छ। उहाँले सबैलाई एउटै किसिमको उपदेश दिनुभएन। बरु, उहाँले हरेक व्यक्ति वा समूहको बौद्धिक क्षमता, मानसिक अवस्था र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिअनुसार आफ्नो शिक्षालाई ढाल्नुभयो। यो विधिलाई उपाय-कौशल्य भनिन्छ।
जसरी एक कुशल चिकित्सकले एउटै रोगका लागि पनि विभिन्न बिरामीको अवस्था हेरेर फरक-फरक औषधि दिन्छ, त्यसरी नै बुद्धले मानिसहरूको आध्यात्मिक ‘रोग’ (दुःख) को उपचार गर्न विभिन्न ‘औषधि’ (उपदेश) दिनुभयो।
उदाहरणका लागि:
- तार्किक र दार्शनिक प्रवृत्तिका व्यक्तिहरूलाई उहाँले शून्यता र प्रतीत्यसमुत्पाद जस्ता गहिरो विषयमा ज्ञान दिनुभयो।
- साधारण गृहस्थी जीवन बिताउनेहरूलाई उहाँले दान, शील (नैतिकता) र सरल ध्यानको महत्त्व सिकाउनुभयो।
- कठोर तपस्यामा लागेकाहरूलाई उहाँले आत्म-अनुशासन र इन्द्रिय-संयमको मार्ग देखाउनुभयो।
बुद्धको यही लचकदार र व्यक्ति-केन्द्रित दृष्टिकोणले भविष्यमा विभिन्न सम्प्रदायको विकासका लागि ढोका खोलिदियो। पछि आएका गुरुहरूले पनि बुद्धकै पदचिह्न पछ्याउँदै आफ्नो समय, समाज र संस्कृतिका लागि उपयुक्त हुने गरी धर्मको व्याख्या र अभ्यास विधिहरू विकास गरे। त्यसैले, थेरावादको सादगी, महायानको करुणा र वज्रयानको तान्त्रिक अभ्यासलाई बुद्धकै उपाय-कौशल्यको विस्तारित रूप मान्न सकिन्छ।
निष्कर्ष
बौद्ध धर्मको सम्प्रदायगत विविधता यसको इतिहासको एक प्राकृतिक र सुन्दर परिणाम हो, जसको जग स्वयं बुद्धको ‘उपाय-कौशल्य’ मा आधारित छ। यसले बौद्ध धर्मलाई विभिन्न संस्कृति, समाज र समयमा सान्दर्भिक र जीवन्त बनाइराख्न मद्दत गरेको छ। अभ्यास र दर्शनमा केही भिन्नता भए तापनि सबै सम्प्रदायको अन्तिम लक्ष्य एउटै हो—दुःखको अन्त्य, प्रज्ञाको प्राप्ति र असीम करुणाको विकास।
यो विविधतालाई हामीले बौद्ध धर्मको अनुकूलन क्षमता र विश्वव्यापी पहुँचको प्रमाणको रूपमा बुझ्नुपर्दछ। अन्तमा, हामी जुनसुकै सम्प्रदायको बाटो हिँडे पनि, बौद्ध दर्शनबाट प्रेरणा लिएर आफ्नो र अरूको जीवनमा शान्ति र करुणाको दियो बाल्न सक्छौँ।
