बौद्ध धर्म र अन्य धर्म: आध्यात्मिक यात्राका भिन्नता
हाम्रो संसारमा अनेकौं धर्म र आस्था छन्। प्रत्येकले जीवन, ब्रह्माण्ड र दुःखबाट मुक्तिको बारेमा आ-आफ्नै दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्दछ। मानिसहरूले अक्सर बौद्ध धर्मलाई अन्य प्रमुख धर्महरूसँग तुलना गर्छन् र तिनीहरूबीचका मुख्य भिन्नताहरू के हुन् भनेर बुझ्न चाहन्छन्। के सबै धर्मको सार एउटै हो? वा तिनीहरू मौलिक रूपमा फरक छन्? यस ब्लग पोस्टमा, हामी बौद्ध धर्म र अन्य धेरै धर्महरू बीचका केही महत्त्वपूर्ण भिन्नताहरूको चर्चा गर्नेछौं, ताकि तपाईँले यी आध्यात्मिक मार्गहरूलाई अझ राम्रोसँग बुझ्न सक्नुहोस्।
ईश्वरको अवधारणा: सृष्टिकर्ता वा कर्मको नियम?
धेरै प्रमुख धर्महरू, जस्तै ईसाई धर्म, इस्लाम, यहूदी धर्म र हिन्दू धर्मको ईश्वरको अवधारणा (ब्रह्मा, ईश्वर आदि) मा विश्वास गर्दछन्। उनीहरूका लागि ईश्वर ब्रह्माण्डको सृष्टिकर्ता, पालनकर्ता र संहारकर्ता हुनुहुन्छ। मानिसले ईश्वरको कृपा वा आज्ञापालनबाट मुक्ति वा स्वर्ग प्राप्त गर्न सक्दछ।
तर बौद्ध धर्म यस सन्दर्भमा बिल्कुलै फरक छ। बौद्ध धर्ममा सृष्टिकर्ता ईश्वर को अवधारणा छैन। बुद्धले ब्रह्माण्डलाई कुनै एक सत्ताले सिर्जना गरेको होइन भन्नुभएको छ। बरु, सबै चीजहरू कार्य-कारणको नियम अर्थात् कर्म र प्रतीत्यसमुत्पाद (dependent origination) द्वारा शासित हुन्छन्। दुःख वा सुखको कारण ईश्वरको इच्छा होइन, बरु हाम्रा आफ्नै कर्म र मनका प्रवृत्तिहरू हुन्।
यसको अर्थ हो कि:
- अन्य धर्म: प्रायः प्रार्थना, भक्ति वा ईश्वरीय हस्तक्षेप द्वारा मुक्ति वा आशीर्वाद खोजिन्छ।
- बौद्ध धर्म: आफ्नै मनलाई शुद्ध पार्ने, नैतिक जीवन जिउने र प्रज्ञा (wisdom) प्राप्त गर्ने प्रयास गरिन्छ। मुक्ति (निर्वाण) बाहिरबाट प्राप्त हुने कुरा नभई आफ्नै भित्री विकासको परिणाम हो।
मेरो विचारमा, यो भिन्नताले व्यक्तिको जिम्मेवारीमा ठूलो अन्तर ल्याउँछ। अन्य धर्ममा, तपाईंले ईश्वरमा भर पर्न सक्नुहुन्छ, जबकि बौद्ध धर्ममा तपाईंले आफैँमा भर पर्नुपर्छ – यो अलि बढी चुनौतीपूर्ण तर सशक्त महसुस हुन सक्छ।
आत्माको अवधारणा: स्थायी अस्तित्व वा अनित्यता?
अधिकांश धर्महरूले आत्मा (soul) को अवधारणामा विश्वास गर्दछन्। उनीहरूका अनुसार, मानव शरीर नश्वर भए पनि आत्मा अमर र स्थायी हुन्छ। मृत्युपछि आत्मा कि त ईश्वरमा विलीन हुन्छ, स्वर्ग वा नर्कमा जान्छ, वा पुनर्जन्म लिन्छ। आत्मा नै व्यक्तिको वास्तविक पहिचान हो भन्ने मान्यता राखिन्छ।
यसको विपरित, बौद्ध धर्मले अनात्म (Anatta) अर्थात् अनात्मा को सिद्धान्त सिकाउँछ। यसको अर्थ हो कि कुनै पनि प्राणी वा वस्तुमा स्थायी, अपरिवर्तनीय आत्मा वा सार छैन। बुद्धले सिकाउनुभयो कि हामी जसलाई ‘म’ वा ‘आत्मा’ भन्छौं, त्यो वास्तवमा पाँच स्कन्ध (रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार, विज्ञान) को समूह मात्र हो। यी स्कन्धहरू अनित्य (impermanent) छन्, निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छन्। जस्तै, रथ विभिन्न भाग (पाङ्ग्रा, धुरा आदि) मिलेर बनेको हुन्छ, तर ती भागहरूबाहेक ‘रथ’ भन्ने कुनै स्थायी चीज हुँदैन।
यो अवधारणा बुझ्न अलि गाह्रो हुन सक्छ, तर यो बौद्ध धर्मको दुःखको अन्त्य गर्ने मार्गको लागि महत्वपूर्ण छ। जब हामी स्थायी ‘आत्मा’ मा विश्वास गर्छौं, हामी त्यससँग आसक्त हुन्छौं, जसले गर्दा दुःख उत्पन्न हुन्छ। अनात्म लाई बुझेर हामी आसक्ति कम गर्न सक्छौं र निर्वाण प्राप्त गर्न सक्छौं।
संक्षेपमा:
- अन्य धर्म: स्थायी आत्मा मा विश्वास। मुक्तिका लागि आत्माको शुद्धिकरण वा ईश्वरसँग मिलन।
- बौद्ध धर्म: अनात्म (स्थायी आत्मा छैन)। मुक्तिका लागि अनित्यता र अनात्म को सत्यलाई प्रत्यक्ष अनुभव गर्ने प्रयास।
दुःख र मुक्तिको मार्ग
अन्य धेरै धर्महरूमा, दुःखलाई पापको परिणाम, ईश्वरको परीक्षा वा यस लोकको अस्थायी अवस्थाको रूपमा हेरिन्छ। मुक्ति प्रायः ईश्वरीय कृपा, विश्वास वा धार्मिक अनुष्ठान मार्फत प्राप्त हुने कुरा मानिन्छ।
बौद्ध धर्मको चार आर्य सत्य ले दुःखलाई जीवनको एक स्वाभाविक अंगको रूपमा स्वीकार गर्दछ। दुःखको कारण तृष्णा (attachment) र अज्ञानता हो भनिएको छ। दुःखको अन्त्य निर्वाण मार्फत सम्भव छ, र यसका लागि आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग (सही दृष्टिकोण, सही सङ्कल्प, सही वचन, सही कर्म, सही जीविका, सही प्रयास, सही स्मृति, सही समाधि) को पालना गर्नुपर्दछ। यो मार्ग आत्म-निर्भरता र आन्तरिक परिवर्तन मा केन्द्रित छ।
निष्कर्ष
बौद्ध धर्म र अन्य धेरै धर्महरू बीचका यी प्रमुख भिन्नताहरू ले उनीहरूको मौलिक दृष्टिकोण र अभ्यासलाई स्पष्ट पार्दछ। जबकि धेरै धर्मले ईश्वर र आत्मा मा विश्वास गर्दछन् र बाह्य सत्ता वा अनुष्ठानमा जोड दिन्छन्, बौद्ध धर्म ईश्वरविहीन छ र आत्माको स्थायी अस्तित्व अस्वीकार गर्दछ। यसले आन्तरिक विकास, कर्मको नियम, र अनित्यता तथा अनात्मको बोध मार्फत दुःखको अन्त्यमा जोड दिन्छ। यी भिन्नताहरूले देखाउँछन् कि आध्यात्मिक यात्राका लागि विभिन्न मार्गहरू छन्, र प्रत्येकको आ-आफ्नै विशिष्ट दर्शन र अभ्यासहरू छन्। यी भिन्नताहरूलाई बुझ्नुले हामीलाई विभिन्न आस्थाप्रति सम्मान राख्न र मानव जातिको आध्यात्मिक खोजीको विविधता लाई बुझ्न मद्दत गर्छ। अन्ततः, कुन मार्ग रोज्ने भन्ने व्यक्तिगत यात्रा हो, तर भिन्नता बुझ्दा त्यो यात्रा अझ स्पष्ट हुन सक्छ।
