बौद्ध भिक्षु जीवन: वास्तवमा कस्तो हुन्छ?
बौद्ध भिक्षु र भिक्षुणीहरूलाई हामी अक्सर शान्त र फरक जीवन बिताइरहेको देख्छौं। उनीहरूको पहिरन, रहनसहन र जीवनशैलीले हामीमा एक प्रकारको जिज्ञासा जगाउँछ। के उनीहरूको जीवन केवल पूजापाठ र ध्यानमा मात्र सीमित हुन्छ? वा यसभन्दा गहिरो र फरक यथार्थ छ? आज हामी बौद्ध भिक्षु जीवनको वास्तविक पाटो केलाउने प्रयास गर्नेछौं, त्यो पनि बाहिरी आवरणभन्दा भित्र पसेर। धेरैलाई लाग्न सक्छ यो संसार छोडेर भागेको जीवन हो, तर वास्तविकता अलि फरक छ।
बौद्ध भिक्षु जीवनको मूल उद्देश्य र त्याग
भिक्षु जीवनमा प्रवेश गर्नु भनेको कुनै समस्याबाट भाग्नु होइन, बरु एउटा उच्च र गहन उद्देश्यका लागि गरिएको समर्पण हो। यसको मूल ध्येय हो सांसारिक दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्दै बुद्धत्व प्राप्त गर्नु र संसारका सम्पूर्ण प्राणीहरूको हितका लागि कार्य गर्नु। यो मार्गमा हिँड्नका लागि सबभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो – त्याग (Renunciation)।
- सांसारिक आसक्तिको त्याग: यसमा परिवार, धनसम्पत्ति, करियर, नाम, इज्जत र इन्द्रियजन्य सुखहरूको मोह त्याग्नु पर्छ। बुद्ध धर्म अनुसार, यी कुराहरू आसक्तिका स्रोत हुन् र दुःख निम्त्याउँछन्।
- नियम र अनुशासनको पालना: भिक्षु जीवन विनय अर्थात् भिक्षु अनुशासनका नियमहरूले निर्देशित हुन्छ। यी नियमहरू सामान्य मानिसका लागि पालना गर्न कठिन लाग्न सक्छन्, तर यिनले भिक्षुलाई आफ्नो आध्यात्मिक मार्गमा अडिग रहन मद्दत गर्छन्। उदाहरणका लागि, पैसा नराख्ने, विवाहेत्तर सम्बन्ध नराख्ने, झूठो नबोल्ने जस्ता आधारभूत नियमहरूले मनलाई शुद्ध राख्न सहयोग पुर्याउँछ।
यो त्याग कुनै अभाव वा करकापले नभई स्वेच्छाले र सचेत छनौटका साथ गरिन्छ, जसले गर्दा आध्यात्मिक अभ्यासमा पूर्ण रूपले समर्पित हुन सकियोस्।
दैनिक जीवनको तालिका र अभ्यास
भिक्षु जीवन बाहिरबाट जति शान्त देखिए पनि, यो अत्यन्तै व्यस्त र अनुशासित हुन्छ। उनीहरूको दिन बिहान ब्रम्ह मुहूर्त (धेरै सबेरै) बाट सुरु हुन्छ। दैनिक तालिका गुम्बा वा विहार अनुसार फरक हुन सक्छ, तर केही साझा अभ्यासहरू हुन्छन्:
- बिहानको पूजापाठ र जप: दिनको सुरुवात सामूहिक वा व्यक्तिगत रूपमा मन्त्रोच्चारण, बुद्धका गुणहरूको स्मरण र प्रार्थनाबाट हुन्छ। यसले मनलाई शान्त पार्न र सकारात्मक उर्जा भर्न मद्दत गर्छ।
- ध्यान (Meditation): यो भिक्षु जीवनको अत्यावश्यक अंग हो। श्वासप्रश्वासमा ध्यान केन्द्रित गर्ने वा अन्य विधिबाट मनलाई स्थिर पार्ने र अन्तर्दृष्टि विकास गर्ने अभ्यास गरिन्छ। दिनमा धेरै पटक ध्यानका सत्रहरू हुन सक्छन्।
- धम्मको अध्ययन र प्रवचन श्रवण: बुद्धका उपदेशहरू र विभिन्न शास्त्रहरूको अध्ययन गर्नु र गुरुबाट प्रवचन सुन्नु ज्ञान प्राप्त गर्ने महत्वपूर्ण पाटो हो।
- सेवा (Service) र सरसफाई: गुम्बा वा विहारको सरसफाई, मर्मतसम्भार र अन्य भिक्षु वा गुरुको सेवामा पनि समय जान्छ। यसले अहंकार कम गर्न र सामुदायिक भावना विकास गर्न सिकाउँछ।
- भोजन: परम्परा अनुसार, धेरैजसो भिक्षुहरूले दिनमा एक वा दुईपटक, त्यो पनि मध्यान्न अगाडि नै भोजन ग्रहण गर्छन्। यसको उद्देश्य केवल पेट भर्नु नभई शरीरलाई स्वस्थ राख्नु र खानपानप्रतिको आसक्ति घटाउनु हो।
यो तालिका आत्म-अनुशासन सिकाउन र मनलाई बाहिरी विचलितताबाट बचाएर आध्यात्मिक लक्ष्यमा केन्द्रित गराउनका लागि बनाइएको हुन्छ। हरेक क्रियाकलापलाई एक प्रकारको अभ्यासको रूपमा हेरिन्छ।
आन्तरिक यात्रा र मनको शान्ति
भिक्षु जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण र चुनौतीपूर्ण पाटो भनेको आन्तरिक यात्रा हो। बाहिरी त्याग र अनुशासनले आन्तरिक शुद्धता र शान्तिका लागि आधार तयार गर्छ।
- मनको प्रशिक्षण: यो निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो। यसमा रिस, लोभ, ईर्ष्या, मोह जस्ता नकारात्मक भावनाहरूलाई चिन्ने, तिनको जड पत्ता लगाउने र तिनलाई रूपान्तरण गर्ने प्रयास गरिन्छ।
- सकारात्मक गुणहरूको विकास: यसको साथै करुणा (Compassion), मैत्री (Loving-kindness), मुदिता (Sympathetic Joy) र उपेक्षा (Equanimity) जस्ता सकारात्मक भावनाहरूको विकासमा जोड दिइन्छ।
- अहंकारको विसर्जन: भिक्षु जीवनले व्यक्तिगत पहिचान (ego) लाई कम गर्दै जाने अभ्यास सिकाउँछ। आफ्नो भन्ने भावना जति कम भयो, उति नै दुःख कम हुन्छ भन्ने मान्यता छ।
बाहिरबाट हेर्दा भिक्षुहरू सधैं शान्त र मुस्कुराइरहेका देखिन सक्छन्, तर उनीहरूको भित्र पनि आफ्नै मनका उतारचढाव र संघर्षहरू भइरहेका हुन्छन्। तर, उनीहरूसँग ती संघर्षहरूसँग जुध्ने र मनलाई शान्त पार्ने अभ्यासका औजारहरू (ध्यान, धम्म ज्ञान) उपलब्ध हुन्छन्। मैले व्यक्तिगत रूपमा केही भिक्षुहरूसँग कुरा गर्ने अवसर पाएको छु, र उनीहरूको सरल बोलीमा पनि जीवनप्रतिको एक प्रकारको गहिरो स्वीकार्यता र शान्ति महसुस गरेको छु। यो कुनै अलौकिक शक्ति नभई वर्षौंको निरन्तर आन्तरिक साधनाको परिणाम हो।
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, बौद्ध भिक्षु जीवन भनेको केवल पहिरन वा कर्मकाण्ड मात्र होइन। यो एउटा पूर्ण समर्पणको मार्ग हो, जहाँ भौतिक सुखको त्याग गरेर, कडा अनुशासनमा बसेर र गहन आन्तरिक अभ्यास गरेर मनलाई शुद्ध पार्ने र बोधि प्राप्त गर्ने प्रयास गरिन्छ। यो जीवन सजिलो छैन, यसका आफ्नै चुनौतीहरू छन्। तर, यो दुःखको अन्त्य गर्ने र अरूको हित गर्ने एउटा पवित्र मार्ग हो। हामी गृहस्थ जीवनमा रहे पनि, भिक्षु जीवनका केही महत्वपूर्ण सिद्धान्तहरू जस्तै: सजगता (mindfulness), आत्म-अनुशासन, आसक्ति कम गर्ने प्रयास र करुणाको अभ्यासलाई आफ्नो जीवनमा उतारेर शान्ति र सार्थकता पाउन सक्छौं। भिक्षु जीवनले हामीलाई सिकाउँछ कि वास्तविक शान्ति बाहिर होइन, हाम्रो आफ्नै मनभित्र हुन्छ।
