वज्रयानका रहस्यमय सामग्रीहरू: वज्रकिला र कपालपात्रको गहिरो अर्थ
वज्रयान बुद्ध धर्मका केही अनुष्ठानिक सामग्रीहरू देख्दा धेरैलाई अचम्म वा अलि डर पनि लाग्न सक्छ। विशेषगरी वज्रकिला (तीन धार भएको खंजर) र कपालपात्र(मानव खप्परबाट बनेको भाँडो) जस्ता वस्तुहरूले बाहिरी रूपमा केही क्रुर वा रहस्यमय छाप छोड्न सक्छन्। तर, वज्रयानमा प्रयोग गरिने यस्ता सामग्रीहरू केवल बाहिरी प्रदर्शनका लागि नभएर गहिरो प्रतीकवाद र मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक रूपान्तरणका लागि शक्तिशाली माध्यमहरू हुन्। यो ब्लग पोस्टमा हामी यिनै दुई महत्वपूर्ण सामग्री – वज्रकिला र कपालपात्रको भूमिका र यिनको वास्तविक अर्थ केलाउने प्रयास गर्नेछौं, जुन बाहिरी रुप भन्दा धेरै गहिरो छ।
वज्रकिला (फुर्बा): बाधा निवारणको प्रतीक
वज्रकिला, जसलाई तिब्बतीमा ‘किलाक’ पनि भनिन्छ, सामान्यतया धातु वा काठबाट बनेको तीन धार भएको खंजर हो जसको माथिल्लो भागमा वज्र वा देवताको मुखाकृति हुनसक्छ। यसको बाहिरी रूप हेर्दा आक्रमण गर्ने हतियार जस्तो लागे पनि यसको प्रयोग भौतिक हिंसाको लागि होइन। वज्रकिलाको मुख्य भूमिका अनुष्ठानमा आउने बाधाहरूलाई किलक गर्नु अर्थात् गाडेर निष्क्रिय पार्नु हो।
यसको प्रतीकवाद निम्न कुरामा निहित छ:
- तीन धार: फुर्बाका तीन धारले सामान्यतया तीन विष – राग (लालच), द्वेष (घृणा) र मोह (अज्ञानता) लाई जनाउँछ। यी तीनै विषलाई यसले छेड्ने वा नष्ट गर्ने प्रतीक हो। यसका साथै यी धारले भूत, वर्तमान र भविष्य तीनै समयलाई पार गरेको वा बुद्धको तीन काय (धर्मकाय, सम्भोगकाय, निर्माणकाय) लाई पनि जनाउन सक्छ।
- चुच्चो टुप्पो: यसको धारिलो चुच्चोले प्रज्ञा (ज्ञान) लाई जनाउँछ, जसले अज्ञानताको जडलाई छेड्न सक्छ।
- प्रयोगको तरिका: अनुष्ठानको क्रममा यसलाई जमिनमा गाडेर वा निश्चित दिशामा देखाएर नकारात्मक ऊर्जा, बाहिरी बाधा वा आफ्नै मनका विकारहरूलाई ‘किल ठोकेर’ स्थिर वा निष्क्रिय पारिन्छ। यो मनलाई एकाग्र गरी विचलित पार्ने तत्वहरूलाई हटाउने अभ्यास हो।
सरल शब्दमा भन्नुपर्दा, फुर्बा हाम्रो मनभित्र वा साधनाको बाटोमा आउने अज्ञानता, अहंकार र अन्य नकारात्मक प्रवृत्तिहरू लाई चिनेर तिनलाई गाडेर राख्ने एउटा शक्तिशाली मानसिक उपकरणको प्रतीक हो। यो मनको फोहर सफा गर्ने पहिलो चरण हो।
कपालपात्र (कपाला): शून्यता र रुपान्तरणको पात्र
कपालपात्र, जसलाई तिब्बतीमा ‘कपाला’ भनिन्छ, मानव खप्परको माथिल्लो भागबाट बनाइन्छ र यसलाई एक प्रकारको भाँडोको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको प्रयोग विशेषगरी अनुष्ठानमा भित्री अर्पण (Inner Offering) वा अन्य पवित्र तरल पदार्थहरू राख्न गरिन्छ। यो सामग्री अझ धेरैलाई डरलाग्दो लाग्न सक्छ, तर यसको प्रतीकवाद अत्यन्तै गहिरो र वज्रयान दर्शनको मूल सिद्धान्तसँग जोडिएको छ।
यसको महत्वपूर्ण प्रतीकहरू:
- मानव खप्पर: यो नै यसको सबैभन्दा शक्तिशाली प्रतीक हो। यसले क्षणिकता (Impermanence) र मृत्यु लाई प्रत्यक्ष रूपमा सम्झाउँछ। जीवनको अन्तिम सत्यलाई स्वीकार गर्दा अहंकार वा ‘म’ भन्ने भ्रम टुट्छ, जुन शून्यता को अनुभवको लागि अपरिहार्य छ। खप्पर आफैंले ‘अहंकारको मृत्यु’ र ‘शून्यता’ को प्रतीक हो।
- भाँडोको रूप: यसलाई रूपान्तरण को पात्रको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसमा राखिएका वस्तुहरू (जस्तै: प्रतीकात्मक रूपमा राखिएका पञ्चामृत अर्पण) लाई अनुष्ठानको शक्तिले अज्ञानताबाट उत्पन्न भएका पाँच विष (राग, द्वेष, मोह, मान, ईर्ष्या) लाई शुद्ध ज्ञानरुपी अमृत मा रूपान्तरण भएको मानिन्छ।
- प्रयोगको तरिका: यो पात्रमा राखिने अर्पणहरू साधकले आफ्नै शरीर, वचन र मनका विकारहरूलाई शुद्ध गरी ज्ञानको रूपमा अर्पण गरेको प्रतीक हो। यो ‘म’ र ‘मेरो’ भन्ने भावनालाई त्यागेर सर्वस्व अर्पण गर्ने उच्च अभ्यास हो।
कपालपात्रले हामीलाई जीवनको यथार्थता (क्षणिकता र मृत्यु) सामना गर्न र आफ्ना अशुद्धताहरूलाई प्रज्ञा र करुणा मा रूपान्तरण गर्न प्रेरित गर्छ। यो अहंकारलाई गलाउने र शून्यतालाई आत्मसात गर्ने प्रक्रियाको प्रतीक हो।
वज्रकिला र कपालपात्रको अन्तरसम्बन्ध र गहिरो अर्थ
यी दुई सामग्रीहरू फरक देखिए पनि यिनको भूमिका एकअर्काका परिपूरक छन्। वज्रकिलाले साधनाको बाटोमा आउने बाधाहरू र अज्ञानतालाई किलक गरेर जमिन तयार पार्छ भने, कपालपात्रले तयार पारिएको भूमिमा रूपान्तरणको प्रक्रियालाई धारण गर्छ। वज्रकिलाले नकारात्मकतालाई पन्छाउँछ भने कपालपात्रले शुद्धतालाई धारण गर्छ।
यिनको सामूहिक अर्थ साधकले आफ्नै मनभित्रका विकार र बाधाहरूलाई चिन्न, तिनलाई पन्छाउन (फुर्बाको प्रयोग), र ती अशुद्धताहरूलाई ज्ञान र करुणामा रूपान्तरण गर्ने (कपालाको प्रयोग) प्रक्रिया हो। यिनको प्रयोग बाहिरी शक्तिलाई नियन्त्रण गर्न भन्दा पनि भित्री परिवर्तन र आत्मज्ञान प्राप्तिको लागि हो। यिनीहरूले हामीलाई सम्झाउँछन् कि आध्यात्मिक बाटोमा अगाडि बढ्नको लागि हामीले आफ्ना डर, अहंकार र अज्ञानतालाई सीधा सामना गर्नुपर्छ र तिनलाई ज्ञानमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ।
सुरुमा जब मैले पहिलो पटक कुनै गुम्बामा यस्ता सामग्रीहरू देखेको थिएँ, मेरो मनमा पनि केही अनौठो भावना आएको थियो। तर पछि यिनको गहन प्रतीकवाद बुझेपछि लाग्यो, यिनको ‘डरलाग्दो’ रुप त केवल हाम्रो बाहिरी मनलाई जगाउने एउटा तरिका पो रहेछ, जसले हामीलाई यिनको गहिरो अर्थ खोज्न प्रेरित गरोस्।
अन्त्यमा, वज्रयान बुद्ध धर्ममा फुर्बा र कपाला जस्ता अनुष्ठानिक सामग्रीहरू केवल पूजा सामग्री मात्र होइनन्। यिनीहरू साधनाको पथमा पाइने गहिरो प्रतीकहरू हुन् जसले साधकलाई आफ्नै मनको वास्तविक स्वरूप चिन्न, बाधा पन्छाउन र आफ्ना अशुद्धताहरूलाई प्रज्ञा र करुणामा रूपान्तरण गर्न बाटो देखाउँछन्। यिनको शक्ति बाहिरी रूपमा होइन, साधकको बुझाइ, समर्पण र अभ्यासमा निहित हुन्छ। यिनले हामीलाई सम्झाउँछन् कि वास्तविक परिवर्तन हामी भित्रैबाट सुरु हुन्छ।
