मध्यमार्ग: बुद्धले पत्ता लगाएको सन्तुलनको मार्ग, जुन आजको जीवनमा अझै उपयोगी छ
कहिलेकाहीँ जीवन कस्तो अचम्म लाग्छ, होइन र? एउटा सानो निर्णय, एउटा सानो अस्वीकारले हाम्रो जीवनको बाटो नै परिवर्तन गरिदिन्छ। बुद्धको जीवन पनि त्यस्तै थियो। चरम त्यागको अनुभवले उनलाई मध्यमार्गको खोजमा डोर्यायो। आज हामी यसै विषयमा छलफल गर्नेछौं – कसरी बुद्धले चरमलाई अस्वीकार गरे र यसले उनको दर्शनलाई कस्तो रूप दियो। यो विषय केवल इतिहास मात्र नभएर हाम्रो दैनिक जीवनमा पनि उपयोगी छ। आउनुहोस्, यो यात्रामा सँगै लागौं!
बुद्धको प्रारम्भिक जीवन र चरम त्यागको अनुभव
बुद्ध, अर्थात् सिद्धार्थ गौतम, एक राजकुमारको रूपमा जन्मिएका थिए। उनले आफ्नो जीवनमा कुनै दुःख देखेका थिएनन्। तर, जब उनले रोग, बुढ्यौली, र मृत्यु जस्ता वास्तविकता देखे, तब उनको मनमा ठूलो परिवर्तन आयो। उनले सांसारिक सुख त्यागेर सत्यको खोजीमा लाग्ने निर्णय गरे।
उनले धेरै गुरुहरूबाट ज्ञान प्राप्त गर्ने प्रयास गरे।
उनले आफूलाई कठोर तपस्यामा समर्पित गरे।
उनी खाना नखाई, पानी नपिई वर्षौंसम्म बसे।
तर, यस्तो चरम त्यागले उनलाई मुक्ति दिलाउन सकेन। बरु, उनको शरीर कमजोर भयो र मन अस्थिर भयो। मलाई याद छ, एक पटक मैले पनि कुनै काममा सफलता पाउन धेरै नै प्रयास गरेको थिएँ। रातदिन नभनी काम गर्दा स्वास्थ्य बिग्रियो र काम पनि अधुरै रह्यो। बुद्धको अनुभवले मलाई सिकाएको छ कि अति सर्वत्र वर्जित।
मध्यमार्गको उदय: अतिलाई त्यागेर सन्तुलनको मार्ग
चरम त्यागको अनुभवले बुद्धलाई एउटा नयाँ मार्ग पत्ता लगाउन प्रेरित गर्यो – मध्यमार्ग। उनले बुझे कि शारीरिक र मानसिक रूपमा कमजोर भएर सत्यको खोजी गर्न सकिँदैन। त्यसैले, उनले अति भोकमरी र अति विलासिता दुवैलाई त्यागे।
मध्यमार्गले शारीरिक र मानसिक सन्तुलन कायम राख्न जोड दिन्छ।
यसले सही विचार, सही बोली, सही कर्म, सही जीवनशैली, सही प्रयास, सही मनन, र सही एकाग्रता जस्ता आठ मार्गहरू समावेश गर्दछ।
मध्यमार्गले दुःखबाट मुक्ति पाउन र निर्वाण प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।
मध्यमार्गको अवधारणाले जीवनमा सन्तुलनको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। यो मार्गले हामीलाई हरेक कुरामा मध्यम बाटो अपनाउन प्रेरित गर्छ, चाहे त्यो खानपान होस्, काम होस्, वा जीवनशैली होस्।
जीवनको सन्तुलन: सारंगीको कथा
बुद्धले आफ्नो ज्ञान प्राप्त गरेपछि पहिलो उपदेश दिँदा पाँच जना साधकहरूलाई मध्यमार्गको महत्त्व बुझाउन एउटा सरल तर गहिरो दृष्टान्त प्रयोग गर्नुभयो।
उहाँले भन्नुभयो:
“एक पटक म एक सारंगी वादकलाई हेर्दै थिएँ। यदि उसले तारलाई धेरै कस्यो भने, त्यो टुट्नेछ। यदि तार धेरै ढिलो भयो भने, त्यसबाट धुन निस्कँदैन। तर जब तार ठीक सन्तुलनमा कसिन्छ, त्यतिबेला मात्र मीठो संगीत बज्छ।”
त्यसपछि बुद्धले भन्नुभयो:
“जीवन पनि यस्तै हो। अत्यधिक विलासिता वा अत्यधिक कठोर तपस्या — दुवै बाटोले शान्ति दिन सक्दैन। साँचो मार्ग भनेको सन्तुलनको मार्ग हो — मध्यमार्ग।”
यस दृष्टान्तले हामीलाई सिकाउँछ कि अति केही पनि राम्रो हुँदैन। जब हामी जीवनका हरेक क्षेत्रमा सन्तुलन राख्न थाल्छौं — खानपान, सोच, काम, विश्राम, भावना — तब मात्र हाम्रो जीवनले साँचो शान्ति र सन्तोषको धुन बजाउन थाल्छ।
मध्यमार्गको प्रभाव: बौद्ध दर्शन र वर्तमान जीवन
बुद्धको मध्यमार्गको दर्शनले बौद्ध धर्मको आधारशिला खडा गरेको छ। यो दर्शनले विश्वभर लाखौं मानिसहरूलाई शान्ति र खुशीको मार्गमा डोर्याएको छ।
मध्यमार्गले करुणा, दया, र अहिंसा जस्ता गुणहरूलाई प्रोत्साहन गर्दछ।
यो दर्शनले मानिसहरूलाई स्वार्थी इच्छा त्यागेर अरूको सेवा गर्न प्रेरित गर्दछ।
वर्तमान समयमा, मध्यमार्गको अवधारणा तनाव कम गर्न, सम्बन्ध सुधार गर्न, र सन्तुष्ट जीवन बिताउन उपयोगी छ।
हामीले पनि आफ्नो जीवनमा मध्यमार्गलाई अपनाएर धेरै लाभ लिन सक्छौं। उदाहरणका लागि, काम र आरामको बीचमा सन्तुलन कायम राखेर हामी तनाव कम गर्न सक्छौं र स्वस्थ जीवन बिताउन सक्छौं। परिवार र साथीहरूसँग समय बिताएर हामी आफ्नो सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउन सक्छौं।
अन्त्यमा, बुद्धको चरम अस्वीकार र मध्यमार्गको खोजले हामीलाई जीवनमा सन्तुलनको महत्त्व सिकाउँछ। अति भोकमरी वा अति विलासिता दुवै हानिकारक छन्। हामीले मध्यमार्गलाई अपनाएर शारीरिक, मानसिक, र आध्यात्मिक रूपमा सन्तुलित जीवन बिताउन सक्छौं। बुद्धको यो दर्शन आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ जति यो हजारौं वर्ष पहिले थियो। यसलाई आफ्नो जीवनमा लागू गर्नुहोस् र खुशी र शान्ति प्राप्त गर्नुहोस्!
