नेपालमा बौद्ध धर्मको ह्रास र ईसाई धर्मको उदय: एक विश्लेषण
नेपाल, सिद्धार्थ गौतम बुद्धको जन्मभूमि, हजारौं वर्षदेखि बौद्ध धर्मको उद्गमस्थल र महत्वपूर्ण केन्द्र रहिआएको छ। यहाँको हावा, पानी र माटोमा बौद्ध शिक्षा र संस्कृति गहिरो गरी बसेको छ। विशेषगरी हिमाली तथा पहाडी क्षेत्रका धेरै समुदायका लागि बौद्ध धर्म जीवन पद्धतिको अभिन्न अंग हो। गुम्बाहरू, चैत्यहरू, मानेहरू र परम्परागत रीतिरिवाजहरूले हाम्रो विशिष्ट पहिचान झल्काउँछन्।
यद्यपि, पछिल्लो समयमा केही बौद्धमार्गी नेपालीहरू अन्य धर्मतर्फ आकर्षित भइरहेको देखिन्छ। यो एउटा संवेदनशील विषय हो र यसले हाम्रो सामाजिक-सांस्कृतिक तानाबाना माथि प्रश्न उठाएको छ। कसैको व्यक्तिगत आस्था र धार्मिक स्वतन्त्रताको सम्मान गर्दै, बौद्ध समुदायभित्रैबाट आफ्नो धर्म र संस्कृतिलाई थप बलियो बनाउन र भावी पुस्तामा हस्तान्तरण गर्न के गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा चिन्तन गर्नु आवश्यक छ।
केही वर्ष अघि म काठमाडौंको एक पुरानो विहारमा गएको थिएँ। त्यहाँ केही वृद्ध मानिसहरू मात्र थिए, र युवा पुस्ताको उपस्थिति एकदमै कम थियो। मलाई लाग्यो, हाम्रो संस्कृति र पहिचानको यति महत्त्वपूर्ण भाग किन ओझेलमा पर्दैछ होला? यसै प्रश्नले मलाई नेपालमा बौद्ध धर्मको ह्रास र ईसाई धर्मको उदयको बारेमा लेख्न प्रेरित गर्यो। यो विषय केवल धार्मिक परिवर्तनको बारेमा मात्र होइन, यो हाम्रो समाज, संस्कृति र पहिचानसँग जोडिएको छ। आउनुहोस्, यस विषयमा गहिरो छलफल गरौं।
बौद्ध धर्मको ह्रासका कारणहरू
नेपालमा बौद्ध धर्मको इतिहास लामो र गौरवमय छ। तर, पछिल्लो समयमा यसको प्रभाव कम हुँदै गएको देखिन्छ। यसका धेरै कारणहरू छन्:
सामाजिक परिवर्तन: आधुनिकता र शहरीकरणले मानिसहरूलाई आफ्नो परम्परागत मूल्य मान्यताबाट टाढा पुर्याएको छ। युवा पुस्ता पश्चिमी संस्कृतिबाट प्रभावित हुँदा आफ्नो धर्म र संस्कृतिको बारेमा कम चासो राख्न थालेका छन्।
आर्थिक कारण: गरिबी र बेरोजगारीले धेरै मानिसहरूलाई आफ्नो धर्म परिवर्तन गर्न बाध्य बनाएको छ। ईसाई धर्मले शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य सामाजिक सेवाहरू प्रदान गरेर गरीब र असहाय मानिसहरूलाई सहयोग गरेको छ, जसले गर्दा उनीहरू यस धर्मप्रति आकर्षित भएका छन्।
शिक्षाको अभाव: धेरै मानिसहरूलाई बौद्ध धर्मको बारेमा पर्याप्त ज्ञान छैन। धर्मको महत्त्व र दर्शनको बारेमा जानकारी नहुँदा मानिसहरू अन्य धर्मप्रति आकर्षित हुन सक्छन्।
जातीय विभेद: नेपालमा जातीय विभेद एक ठूलो समस्या हो। केही दलित समुदायले बौद्ध धर्ममा समानता नपाएको महसुस गरेर अन्य धर्म रोज्न सक्छन्।
उदाहरणको लागि, केही दलित समुदायले बौद्ध धर्ममा कथित भेदभावको कारण ईसाई धर्म अपनाएका छन्।
हाम्रो बौद्ध धर्मले अत्यन्तै गहिरो र सान्दर्भिक शिक्षा प्रदान गर्दछ। करुणा, मैत्री, अहिंसा, ध्यान, शून्यताको बुझाइ र दुःखबाट मुक्तिजस्ता अवधारणाहरू आजको जटिल विश्वमा पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छन्। यी शिक्षालाई व्यवहारमा उतार्न सकेमा यसले व्यक्तिगत र सामाजिक रूपमा ठूलो फाइदा पुर्याउँछ।
हामीले बौद्ध समुदायलाई थप सशक्त र एकताबद्ध बनाउन केही कदम चाल्न सक्छौँ:
१. बौद्ध शिक्षाको पुनर्जागरण र आधुनिकीकरण: परम्परागत बौद्ध शिक्षालाई सुलभ र बुझ्न सकिने तरिकाले प्रस्तुत गरिनुपर्छ। पालि, संस्कृत र तिब्बती भाषामा रहेका महत्वपूर्ण ग्रन्थहरूको नेपाली भाषामा अनुवाद गरी सहज उपलब्ध गराउन सकिन्छ। युवाहरूलाई रुचि जाग्ने गरी आधुनिक तरिका, डिजिटल माध्यम र अन्तरक्रियात्मक सत्रहरू मार्फत बौद्ध दर्शन र ध्यान सिकाउन सकिन्छ। गुम्बाहरूलाई पूजापाठको केन्द्रका साथै सिकाइ र सामुदायिक भेलाको केन्द्र बनाउनुपर्छ।
२. सामुदायिक सहयोग र सामाजिक कार्य: बौद्ध समुदायभित्र आपसी सहयोगको भावनालाई बढावा दिनुपर्छ। आर्थिक रूपमा विपन्न र सामाजिक रूपमा पछाडि परेका समुदायलाई शिक्षा, स्वास्थ्य र जीविकोपार्जनमा सहयोग गर्नका लागि बौद्ध समुदायमा आधारित संस्थाहरू सक्रिय हुनुपर्छ। भिक्षु र भिक्षुणीहरूले सामाजिक परामर्श र सामुदायिक सहयोगमा पनि भूमिका खेल्न सक्छन्।
३. बौद्ध संस्कृति र परम्पराको जगेर्ना: हाम्रा अनुपम परम्परागत चाडपर्व, रीतिरिवाज, कला, संगीत र वास्तुकलाको संरक्षण र प्रवर्द्धन गरिनुपर्छ। यी सांस्कृतिक अभ्यासहरूको आध्यात्मिक र सामाजिक महत्वबारे नयाँ पुस्तालाई जानकारी गराउनुपर्छ। विभिन्न जातीय बौद्ध समूहका विशिष्ट परम्पराहरूलाई सम्मान गरिनुपर्छ।
४. बौद्ध धर्मको सहिष्णुता र खुलापन: बौद्ध धर्म मूलतः सहिष्णु र अन्य विचारहरूप्रति खुला छ। यो खुलापन कायम राख्दै अन्य धर्मप्रति सम्मान व्यक्त गर्नुपर्छ, तर आफ्नो धर्मको गरिमा र महत्वलाई पनि बुझ्नुपर्छ। अन्धविश्वास र कुरीतिहरूलाई हटाएर धर्मको वास्तविक अभ्यासमा जोड दिनुपर्छ।
५. युवा र महिलाको सक्रिय सहभागिता: बौद्ध गतिविधिहरूमा युवा र महिलाहरूको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गरिनुपर्छ। उनीहरूका लागि विशेष कार्यक्रम, छलफल र नेतृत्व विकासका अवसरहरू प्रदान गरिनुपर्छ।
६. गर्विलो पहिचानको प्रवर्द्धन: नेपाली हुनु र बौद्ध धर्मावलम्बी हुनु एक गौरवको विषय हो भन्ने भावना जगाउनुपर्छ। हाम्रो इतिहास, दर्शन र सांस्कृतिक धरोहर बारे उचित जानकारी दिँदै यो पहिचानप्रति गर्व गर्न प्रेरित गरिनुपर्छ।
धार्मिक परिवर्तनलाई बलपूर्वक रोक्न सकिँदैन र रोक्नु हुँदैन। तर, हामीले आफ्नो घरलाई यति बलियो र आकर्षक बनाउन सक्छौँ कि मानिसहरू बाहिर विकल्प खोज्न जरूरी नठानून्। जब बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले आफ्नो धर्ममा शान्ति, ज्ञान, करुणा, सामुदायिक साथ र सम्मान पाउँछन्, तब उनीहरूले यसलाई अंगाली रहनमा नै खुशी पाउनेछन्।
निष्कर्ष
नेपालमा बौद्ध धर्मको ह्रास र ईसाई धर्मको उदय एक जटिल विषय हो। यसका धेरै सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक कारणहरू छन्। हामीले आफ्नो धर्म र संस्कृतिको जगेर्ना गर्नुपर्छ, तर अन्य धर्महरूको सम्मान गर्न पनि सिक्नुपर्छ। सरकार, धार्मिक नेताहरू, र समुदायले यस विषयमा ध्यान दिनुपर्छ र सबै धर्मलाई समान व्यवहार गर्नुपर्छ। शिक्षा र जागरूकता मार्फत, हामी आफ्नो संस्कृति र पहिचानलाई सुरक्षित राख्न सक्छौं र एक सहिष्णु र समावेशी समाज निर्माण गर्न सक्छौं। यो हाम्रो साझा दायित्व हो।
